BAĞIMSIZ İSLAM DEVLETLERİ

Sudan

Resmî Adı: Sudan Cumhuriyeti (SD)

Başkenti   : Hartum

Önemli Şehirleri: Umdurman, Port Sudan, Wadi Menâdi, el-Ubeyyid, Kadarif, Nyala,

Yüzölçümü: 1.879.358 km2

Nüfusu       : 45.500.000[1]

Etnik Yapı: En büyük etnik unsur nüfusun yaklaşık %50’sini oluşturan Sudan Araplarıdır. Sudan Arapları Arapça konuşmaktadır ve % 99’u Müslümandır. İkinci etnik unsur nüfusun %11,5’ini oluşturan Dinkalardır. Güney bölgelerde yaşayan Dinkaların çoğunluğu yerel dinlere mensup veya Hıristiyan’dır. Onlardan sonra nüfusun %6,5’ini oluşturan ve tamamı Müslüman olan Bejalar gelir. Nüfusun % 6’sını Nubalar oluşturur. Nubalar Kordofan bölgesindeki Nuba dağlarında otururlar. Arap asıllı olmayan Nubaların kendilerine özel dilleri vardır. Nubaların tamamı Müslümandır. Fakat aralarında bazı İslâm öncesine ait gelenekler de varlığını sürdürmektedir. İngilizler Nubalar arasında İslâmî şuurun zayıflamasını sağlamak amacıyla bu bölgedeki tüm İslâmî eğitim ve tebliğ çalışmalarını yasaklamışlardı. Nubalardan sonra gelen etnik unsur nüfusun yaklaşık %5’ini oluşturan Nubiyelerdir. Nubiyelerin de tamamı Müslümandır. Onlardan sonra nüfusun %4’ünü oluşturan ve tamamı Müslüman olan Hausalar gelmektedir.

Dil: Resmi dil Arapça’dır. Çoğunluk Arapça konuşur. Bazı yerel diller de konuşulmaktadır.

Din: Resmî din İslâm’dır. Halkın %83’ü Müslüman, %10’u yerel dinlerin mensubu, %7’si Hıristiyan’îır. Müslümanların tamamı Sünnî ve çoğunluğu Şafii, bir kısmı da Malikî’dir.

Coğrafî Durumu: Doğu Afrika ülkesi olan Sudan kuzeyden Mısır, kuzey-doğudan Kızıldeniz, doğudan Etyopya, güneyden Kenya, Uganda ve Zaire, batıdan Orta Afrika Cumhuriyeti ve Çad, kuzey-batıdan da Libya’yla çevrilidir. Ülkenin en önemli akarsuları Beyaz ve Mavi Nil’dir. Beyaz Nil kaynağını Uganda, Kenya ve Zaire’den alan akarsularla oluşur. Mavi Nil ise kaynağını Etyopya dağlıklarından alır. Bu iki Nil Hartum’la Umderman şehirlerinin sınırında birleşerek tek bir ırmak halini alır ve Mısır’a doğru akar. İki Nil arasında kalan bölgeye el-Cezire denmektedir. Topraklarının %13’ünü tarıma elverişli arazi, %22’sini otlaklar, %19’unu da ormanlar ve çalılıklar oluşturur. Tarıma elverişli arazisi daha çok güney kesimde ve Nil kıyılarındadır. İmatong ve Habeşistan dağlarıyla çevrili olan güney kısmı yağışlı, tarıma elverişli ve tropikal bir iklime sahiptir. Orta Sudan yerleşim bölgelerinin bulunduğu düzlüklerden meydana gelir. Kuzey Sudan ise daha çok, bitki yetişmesine pek elverişli olmayan çöllerle kaplıdır. Sudan’da tropikal iklim hâkimdir.

Yönetim Şekli: Yönetim 1989 darbesinden bu yana ordunun elindedir. Ancak bakanların çoğu sivildir. Askerî darbeyle işbaşına gelen devlet başkanı aynı zamanda hükümetin başkanıdır. 304 üyeli bir parlamentosu vardır. 1991’in başından itibaren İslâm kanunlarının tedrici olarak uygulamaya geçirilmesi kararlaştırıldı. Bu karar doğrultusunda İslâm kanunları büyük ölçüde uygulamaya geçirildi.

Üyesi Olduğu Uluslararası Kuruluşlar: BM, İİT[2], Arap Devletleri Birliği, Afrika Birliği Örgütü, Afrika Antiller ve Pasifik Sözleşmesi, IMF, İslâm Kalkınma Bankası gibi uluslararası örgütlere üyedir.

Siyasî Partiler: 30 Haziran 1989 askerî darbesinden sonra Sudan’daki bütün siyasî partiler kapatılmıştır. Ümmet Partisi en son genel seçimlerde 304 üyeli parlamentoda 104 üyelik kazanmıştı. Demokratik Birlik Partisi: Osman el-Mirgeni’nin liderliğindeki bu parti sûfi bir kökene dayanıyordu. Ancak batıcı ve laik bir anlayışı benimsemişti. Bu parti de en son genel seçimlerde parlamentoda 62 üyelik kazanmıştı.

Tarihi: Mısır’ın 639’da Amr bin el-As (r.a.) tarafından fethedilmesinden sonra bu ülkeye yerleşen Müslümanlar Sudanlılara İslâm’ı tanıttılar. Mısır’a yerleşen Müslümanlar 7. yüzyılın ortalarından itibaren Sudan’ı ele geçirmek için birtakım askerî hareketler gerçekleştirdiler. 11. yüzyıla gelindiğinde Kuzey ve Batı Sudan’daki yerel yöneticilerin birçoğu Müslüman olmuştu.  1172’de Salahuddin Eyyubî’nin kardeşi Turan Şah, 1260’ta da Baybars bugünkü Sudan topraklarına birer sefer düzenlediler. 1517’de Osmanlı devletinin Mısır’ı fethetmesi Sudan’da etkisini gösterdi. Nubyeler kendilerini daha güçlü hissederek hâkimiyet alanlarını genişlettiler. Mısır valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa 1821’de Funj İmparatorluğu’nun üzerine ordu göndererek Sudan topraklarını ele geçirdi. Mehmed Ali Paşa, Sudan’ı fetheden İsmail Paşa’yı görevden alarak yerine kendi oğlunu geçirdi. Ensar hareketi gösterdiği başarılarla hâkimiyetine aldığı topraklar üzerinde ayrı bir yönetim kurdu.  Ahmed Mehdi, 22 Ocak 1885’te öldü. Sudan 1 Ocak 1956’da bağımsızlığını elde edinceye kadar İngiliz işgalinde kalmıştır.

    1958’in Ocak ayında gerçekleştirilen ilk genel seçimlerde İslâmî eğilime sahip Ümmet Partisi büyük bir çoğunlukla seçimi kazandı ve partinin genel başkanı Abdullah Halil başbakan oldu. 17 Kasım 1958’de General İbrahim Abbud askerî bir darbe gerçekleştirerek Abdullah Halil yönetimine son verdi. İbrahim Abbud’a karşı muhalefet 1964’ün ortalarından itibaren şiddetlenince, Abbud, Sereb Hâtimu’l-Halife’yi yönetimde yanına alma gereği duydu. 15 Kasım 1964 tarihinde de yönetimi tamamen O’na devrederek kendisi çekildi. 1965 Haziran’ında yapılan seçimleri Birlikçi Milli Parti kazandı ve seçimlerden sonra, 8 Haziran 1965’te adı geçen partinin genel başkanı İsmail Ezheri cumhurbaşkanı, Muhammed Ahmed Mahcub da başbakan oldu. 1966 Temmuz’undaki iktidar değişikliğinde Muhammed Ahmed Mahcub’un yerine Ümmet Partisi’nin genel başkanı Sadık el-Mehdi başbakan oldu. Sadık el-Mehdi istifa edince, Mahcub yeniden başbakanlığa getirildi. Bu iktidar Albay Cafer Numeyri tarafından 25 Mayıs 1969’da askerî bir darbeyle devrildi. Ümmet Partisi’nin lideri Sadık el-Mehdi başta olmak üzere çok sayıda insanı da tutuklattı. Numeyri, kısa bir süre sonra tavır değiştirerek komünistleri tasfiye etmeye başladı. Komünist subaylardan olan Binbaşı Hâşim el-Atta 19 Temmuz 1971’de gerçekleştirdiği askerî darbeyle Numeyrî yönetimine son verdi. Numeyri üç gün içinde toparlanarak yeniden yönetimi ele aldı. Ekim 1971’deki başkanlık seçimlerinde de oyların %90’ını aldı. Numeyri bundan sonra İslâmî kesimlerle iyi ilişkiler kurmaya çalıştı. 1983’te, bir ara Müslüman Kardeşler Cemaati’nin içinde yer alan daha sonra İslâmî Milli Cephe adıyla ayrı bir grup oluşturan Abdullah et-Turabi’yi de yanına aldı. Numeyri, Turabi’yle işbirliğinden sonra Eylül 1983’te ülkede İslâm kanunlarını uygulamaya koyma kararı aldı. Bu karar görünüşte Turabi’yle işbirliği protokolünün gereği gibi aksediyordu, ancak gerçekte Numeyri’nin iktidarda kalma mücadelesinin bir sonucuydu. ABD Numeyri’nin bu kararına karşı derhal yaptığı ekonomik yardımı kesti. ABD başkan yardımcısı George Bush Şubat 1984’te Hartum’u ziyaret etti. Bu ziyaretin arkasından Numeyri İslâmî kesimi ağır şekilde tenkit eden ve bu kesime yönelik iftiralar içeren konuşmalar yaptı. Mart 1985’te de İslâm kanunları uygulamasına son verildi ve Turabi’yle arkadaşları da hapse atıldı. Bunun üzerine Genelkurmay başkanı General Abdurrahman Suvaruzzeheb 6 Nisan 1985’te askerî darbeyle Numeyri’nin on altı yıllık iktidarına son verdi. General Suvaruzzeheb bir yıl sonra Nisan 1986’da seçime gitti. 46 siyasî partinin katıldığı ve hiçbir partinin mutlak çoğunluğu sağlayamadığı bu seçimden sonra hükümeti kurma görevi seçimlerden birinci parti olarak çıkan Yeni Ümmet Partisi’nin genel başkanı Sadık el-Mehdi’ye verildi. Sadık el-Mehdi batıcı anlayışa sahip ve genel başkanlığını Osman el-Mirgeni’nin yaptığı Demokratik Birlik Partisi’yle bir koalisyon hükümeti kurdu. Bu koalisyon 1988 ortalarına doğru çözülme noktasına geldi. Bunun üzerine Sadık el-Mehdi, Turabi’nin liderliğindeki İslâmi Milli Cephe Partisi’yle koalisyona gitmek istedi. Turabi bunun için ülkede İslâm kanunlarının uygulamaya konmasını şart koştu. Sadık el-Mehdi, kendini Turabi’yle işbirliği yapmak zorunda gördüğünden onun şartını kabul etti ve İslâm kanunlarının uygulamaya konması teklifi parlamentoda onaylandı. Bunun üzerine ABD yeniden devreye girdi ve İslâm kanunları uygulamasına son verilmesi için ekonomik baskı gücünü kullanmaya başladı. Ülkeyi ekonomik bağımsızlığına kavuşturma yolunda herhangi bir programı olmayan el-Mehdi hükümeti ABD’nin baskıları karşısında zor durumda kaldı. Dolayısıyla halkta hükümete karşı bir tepki oluştu ve bu tepki 1988’in sonlarına doğru şiddetlenmeye başladı. Gelişmeler karşısında Genelkurmay başkanlığı 20 Şubat 1989 tarihinde bir nota verdi. Arkasından da 30 Haziran 1989 tarihinde Genelkurmay başkanı General Ömer Hasan Ahmed el-Beşir’in liderliğinde bir askerî darbe gerçekleştirildi. General el-Beşir bütün siyasî partileri kapattı. Önce ülkeyi ekonomik bağımsızlığa kavuşturma yolunda bir program uygulamaya koydu. Bu program büyük ölçüde başarılı oldu. Gerçekleştirdiği askerî darbeyi ‘Milli Kurtuluş Devrimi’ olarak adlandıran el-Beşir ekonomik alandaki programını belli bir noktaya getirdikten sonra tedrici bir İslâmlaşma süreci başlattı. Buna bağlı olarak İslâm kanunları kademeli olarak uygulamaya geçirildi. ABD Sudan’ı geri adım atmaya zorlamak için ekonomik baskı yollarını yine kullandı. Ancak Sudan’ın ekonomik bağımsızlık programı ABD’nin ekonomik baskısını büyük ölçüde etkisiz hale getirdi. ABD siyasî baskılarla da Sudan’ı İslâm kanunlarını uygulamadan kaldırmaya zorladı. Ancak bütün bu baskılara rağmen Sudan yönetimi İslâmlaşma sürecini sürdürme konusunda kararlılık göstererek geri adım atmadı.[3]

İç Problemleri: Sudan’ın en önemli iç meselesi Güney meselesidir. Bu mesele İngiliz işgalcilerin miras bıraktıkları bir meseledir. Bugün Sudan nüfusunun %10’unu oluşturan animistlerle, %7’sini oluşturan Hıristiyanların çoğu Güney’de oturmaktadır. İngiliz işgalciler bununla da kalmayarak bu bölgede bağımsızlık yanlısı bir hareket de oluşturdular. Bundan dolayıdır ki daha İngilizlerin Sudan’dan çekilmesinden önce 1955’te Güney Sudan’da bir ayrılıkçı hareket ortaya çıktı. Bu ayrılıkçı hareket Sudan’ın her zaman en önemli problemi olagelmiştir. Sömürgeci güçlerin oluşturduğu ve beslediği hareket çok sayıda can ve mal kaybına yol açtı. Bugün Güney Sudan’daki ayrılıkçı hareketin başını Jhon Krank’ın liderliğindeki Sudan Halk Kurtuluş Cephesi adlı bir örgüt çekmektedir. Bu örgütün merkezi, Etyopya’daki komünist rejimin yıkılmasına kadar bu ülkedeydi. Daha sonra Etyopya’dan çıkarılan örgüt liderleri Kenya’ya taşındılar. General Ömer Hasan el-Beşir döneminde Güney’deki ayrılıkçılar önemli kayıp verdiler ve daha önce ele geçirmiş oldukları birçok bölgeden çekilmek zorunda kaldılar. Sudan’ın ikinci iç problemi mülteciler meselesidir. Etyopya’daki iç savaş yüzünden Sudan’a sığınmış olan Eritreli mülteciler Sudan ekonomisi için önemli bir yük oluşturmaktadırlar.

Dış Problemleri: Sudan yönetimi ülkede bir İslâmlaşma süreci başlattığından ve İslâm kanunlarını uygulamaya geçirme yolunda çaba harcadığından çeşitli dış baskılarla karşı karşıyadır. Sudan’a bu yüzden hem ekonomik yönden hem de siyasî yönden baskı yapılmaktadır. ABD Sudan’ı yalnızlığa itmek için Sudan’a karşı ambargo uygulanmasını sağlamaya çalıştı. Bunun yanı sıra Sudan’ı her yıl hazırladığı ‘Terörü Destekleyen Ülkeler’ listesine dâhil etmektedir. Mısır’la Sudan’ı karşı karşıya getirmeye çalıştı. Sudan’ın bir diğer dış meselesi de Mısır’la arasındaki el-Halayib meselesidir. Güney ve kuzey arasında kanlı savaşlar başlayınca Sudan hükümeti 2011 yılında yapılan referandum ile Temmuz ayından itibaren Güney ve Kuzey Sudan olmak üzere ikiye ayrıldı. Ancak bu ayrılma da sorunları çözmedi ve petrol bölgesinin yönetimi tartışma ve ihtilaf konusu olmaya devam etmektedir

Ülkede İslâmiyet: Sudan’da en geniş halk tabanına sahip olan İslâmî grup Hasan Abdullah et-Turabi’nin liderliğindeki İslâmî Milli Cephe’dir. Bu cephe, el-Beşir’in askerî darbesinden önce bir siyasî parti olarak çalışıyordu. Söz konusu askerî darbeden sonra diğer siyasî partilerle birlikte Turabi’nin partisi de kapatıldı. Fakat aradan çok fazla zaman geçmeden, başta el-Beşir olmak üzere darbeyi gerçekleştiren askerlerin Turabi’nin görüşlerini benimsemiş kişiler olduğu anlaşıldı. Bu durum yönetimin izlediği politikada da kendini gösterdi. İslâmî Milli Cephe’nin ileri gelenlerinin çoğu hükümet kadrolarında çeşitli görevlere getirildiler. Turabi’nin Numeyri’yle işbirliği içine girmesi ve İslâmî Milli Cephe’yi oluşturması Müslüman Kardeşler’den ayrılmasından sonradır. İlk çekirdeği daha Sudan’ın İngiliz işgali altında olduğu 1940’lı yıllarda oluşturulmuş olan Müslüman Kardeşler, ayrı bir cemaat olarak varlığını sürdürmektedir. Bu cemaat, Turabi’nin grubu kadar geniş bir kitle tabanına sahip olmamakla birlikte daha disiplinli ve daha oturaklı bir teşkilat yapısına sahiptir. Cemaatin mensupları genellikle yetişmiş, kültürlü kesimdendir. Sudan’daki Müslüman Kardeşler’in liderliğine en son olarak Dr. el-Hibr Yusuf Nuru’d-Dayim getirildi. Sudan’daki teşkilatlı İslâmî örgütler arasında üçüncü sırayı selefi anlayışı benimsemiş olan Cemaatu Ensâri’s-Sunneti’l-Muhammediye alır.

İdari Bölünüş: 9 eyalet, 15 il, 66 ilçeden meydana gelir.

Ekonomi: Sudan ekonomisi daha çok tarım ve hayvancılığa dayanır. Tarıma elverişli araziler güney kesimdedir. Kuzeyde de Nil nehrinin iki yakasında ziraat yapılmaktadır. Nil’in her iki yakasında da yedi km’ye kadar varan bir alan sulanmakta ve bu alanda tarım yapılmaktadır. Nil’den düzenli şekilde ve azami derecede yararlanmak için bazı yerlerine barajlar yapılmıştır. Tarım ürünlerinden ve hayvancılıktan elde edilen gelirin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı %38’dir. Çalışan nüfusun %63’ü bu sektörlerde iş görmektedir. 1989 devriminden sonra işbaşına gelen yönetim tarımsal gelişmeye büyük önem verdi ve ülkeyi gıda yönünden dışa bağımlılıktan kurtarma yönünde önemli ilerlemeler kaydetti. En çok üretilen tarım ürünleri tahıl, şeker kamışı, susam, darı, pamuk ve yer fıstığıdır. Sudan altın, çinko, kurşun, kömür, bakır, demir, manganez, kükürt, mika ve grafit başta olmak üzere çeşitli yer altı kaynaklarına sahiptir. Ancak bütün yerel kaynaklar işletilememektedir. Bazı yerlerde kurulan tesislerde demir, bakır, altın, manganez ve mika madenleri çıkarılmaktadır. Tuz ihtiyacının tamamı iç üretimden sağlanmaktadır. Az miktarda petrol de üretilmektedir.

Para Birimi: Sudan Paundu (SDG)

Kişi başına düşen milli gelir: 714 USD

Dış ticaret: İhraç ettiği ürünler şeker, tahıl, pamuk, koyun, deri, yer fıstığı, susam ve arap zamkı gelir. İthal ettiği mallar makineler, ulaşım araçları ve yedek parçaları, elektrikli ve elektronik araçlar, tekstil ürünleri, petrol ürünleri, kimyasal maddeler ve gıda maddeleridir. Dış ticareti daha çok Avrupa Birliği ülkeleri, ABD, Japonya ve bazı Arap ülkeleriyledir.

Sanayisi: Sanayi kuruluşlarının başında ülke içinde üretilen tarım ürünlerini işleyen fabrikalar gelmektedir. Bunlar şeker, un, sigara fabrikaları ve muhtelif gıda maddeleri üreten sanayi kuruluşları gelir. Bu sanayi kuruluşları tüm sanayi kuruluşlarının %60’ını oluşturmaktadır. Tekstil, konfeksiyon, deri işi, mobilya, ağaç işleri, kimyasal üretimi, ev eşyası ve toprak eşya üretimi vs. üzerine de birçok sanayi kuruluşu bulunmaktadır.

Enerji: Elektrik enerjisinin %30’u termik santrallerden, %70’i hidroelektrik santrallerinden elde edilmektedir. Kişi başına yıllık elektrik tüketimi ortalama 51 kw/saattir.

Ulaşım: Hartum’da uluslararası bir havaalanı mevcuttur. İç ulaşımda kullanılan 12 havaalanı bulunmaktadır. Kızıldeniz kıyısındaki Port Sudan limanı Sudan’ın dünyaya açılan deniz kapısıdır. Deniz yoluyla ihracat ve ithalat buradan yapılmaktadır. 4874 km. demiryoluna, 2030 km’si asfaltlanmış olmak üzere 22.500 km. de karayoluna sahiptir. Taşımacılıkta Nil ırmağından da yararlanılmaktadır. Bu ülkede ortalama 141 kişiye bir motorlu ulaşım aracı düşmektedir.

Eğitim: İlköğretim parasız ve mecburidir. İlkokul altı yaşında başlar ve altı yıl sürer. Ortaokul ve lise üçer yıldır. Ülkede 8550 ilkokul, meslek okulları da dâhil olmak üzere 5.600 orta öğretim kurumu bulunmaktadır. Sudan’ın beş üniversitesi vardır. 20 yüksekokulu bulunmaktadır. Resmi okullarda eğitim dili Arapça’dır. Yüksek öğrenim çağındaki gençlerden üniversiteye kayıt yaptıranların oranı %2’dir. Okuma yazma bilenlerin oranı da %27’dir. Ayrıca dinî eğitim veren fahri eğitim kurumları da bulunmaktadır. Özellikle Güney Sudan’da Hıristiyan misyonerler çeşitli eğitim kurumları açmışlardır.

Sağlık: 200 hastane, 2650 doktor mevcuttur ve 9434 kişiye bir doktor düşmektedir.

[1]    www.ticaret.gov.tr (Kasım-2021 Erişimi)

[2]    www.oic-oci.org

[3]   www.enfal.de (Kasım-2021 Erişimi)