BAĞIMSIZ İSLAM DEVLETLERİ

Mali

Resmî Adı: Mali Cumhuriyeti (ML)

Başkenti   : Bamako

Önemli Şehirleri: Secû, Mopti, Sikasso, Gao, Kayes, Kutiala ve Tinbüktü.

Yüzölçümü: 1.240.190 Km²

Nüfusu       :  20.200.000

Ortalama İnsan Ömrü: 47

Etnik Yapı: Mali Cumhuriyeti’nin nüfusunun %95’i yerleşik hayat süren ve çiftçilikle geçinen siyah renklilerden oluşur. Ülkede %5 ci­varında bir nüfusa sahip olan beyazlar ise kurak geçen yıllara rağmen göçer hayat­larına devam etmektedir.

Dil: Fransızca (resmi), Bambara %80, bazı Afrika lehçeleri.

Din: Müslüman %90, yerel inançlar %9, Hıristiyan %1

Coğrafî Durumu: Ülke topraklan yüzey şekilleri açısından sade bir görünüşe sahiptir. Kuzeydeki ku­mullarla kaplı geniş çöl sahası Büyük Sahrâ’nın bir devamıdır. Ülkenin kuzey kesi­minde dikkati en çok çeken yüzey şekli Cezayir sınırı yakınındaki İfora Edrân adı verilen engebedir. Mali’nin güney kesim­lerinde ise Nijer nehri çevresinde gelişen düzlükler hâkimdir.

    Mali’nin ikliminde kurak ve yağışlı ola­rak iki mevsim dikkati çeker. Kuzeyde Temmuz-Eylül ve güneyde Nisan-Ekim arasında bol miktarda yağmur yağar. Sahrâ’dan gelen ‘harmatan’ rüzgârı ise mevsimine göre sıcak veya ılıman bir ha­va oluşturur. Güneyde bilhassa Sikasso bölgesinde yıllık 1300-1500 mm. yağmur düşerken Sahil (Sahel) bölgesinde bu mik­tar 200-700 milimetreye iner. Ülkenin en önemli akarsuyu kaynağını Gine’den alan ve Nijerya’da Atlas Okyanusu’na dö­külen Malililer’in Coliba (Djoliba) dedikle­ri Nijer nehri, Mali’nin güneybatısından kuzeydoğusuna kadar 1500 kilometrelik bir mesafe kateder. Ülkede Debo ve Faguibine adlı iki büyük göl vardır. Yine Gi­ne’deki Futa Calon’dan kaynağını alan Senegal nehri 700 km. boyunca Mali topraklarından akar ve bu ülke sınırları dışında Atlas Okyanusu’na ulaşır. Bitki örtüsü olarak ülkenin güney kesimi ve uzun akarsuların kenarları sa­vanlarla kaplıdır. Güney kesiminin mer­kezinde ise stepler uzanır. Kuzeye doğ­ru ilerledikçe steplerin çöl görünüşüne dönüştüğü görülür.

Yönetim Şekli: Başkanlık Tipi Cumhuriyet
Siyasî Partiler: Çok partili sistem istenmesine rağmen kurulamadı.

Tarihi: 1958 yılında Ga­na’nın başşehri Accra’da yapılan Siyah Afrika Halkları Panafrikan Konferansında Dahomey (Benin), Burkina Faso, Senegal ve Fransız Sudanı’ndan (Mali) oluşan dört ülkeyi içine alan Mali Federasyonu’nun kurulacağı ilân edildi. 1959’da Fran­sız Batı Afrikası adındaki sömürge idaresi lağvedilerek yerini Mali Federasyonu al­dı. Ancak bu federasyona katılan Daho­mey ve Yukarı Volta kısa zamanda çekil­diği halde Afrika Federasyonu Partisi bün­yesindeki Senegal ile Fransız Sudanı bir­liğe devam kararı aldı. Bu iki ülke fede­rasyon topraklarının 6/7’sine sahipti. 20 Haziran 196O’ta Mali Federasyonu ba­ğımsızlığını ilân ederken idarî ve iktisadî anlaşmazlıklar neticesinde iki ay sonra Senegal de federasyondan çekilme kararı aldı. Denizle kıyısı olmayan Mali böylece tamamen iç bölge olarak kaldı. Bamako’­da Malinke etnik grubuna mensup bir aileden gelen Modibo Keita, 22 Eylül 1960 tarihinde ilân edilen bağımsız Mali Devleti’nin ilk kurucusu oldu ve sosyalist eği­limli bir hükümet kurdu. 1961 yılı Tem­muz ayında ülkenin millî para birimi ola­rak Mali Frankı belirlendi. Mali 1962’de Fransız nüfuzundan çıkarak Sovyetler Birliği’ne yaklaştı. Giriştiği birçok reforma karşı gelen Batılı devletler bu ülkeye ver­dikleri kredileri askıya aldılar. Halk da devlet tekeline kısa sürede alışamadı ve önce iktisadî, ardından içtimaî ve siyasî krizler baş gösterdi. 19 Kasım 1968’de otuz iki yaşında bir teğmen olan Moussa Traore askerî bir darbe yaptı. On yıl bo­yunca askeri rejimle yönetilen ülke eko­nomik açıdan büyük bir çöküntü yaşadı. Siyasî partiler yasaklandı ve sosyalist eği­lim terkedildi. Ülke 1969’da İKT’ye üye oldu. 1974’te hazır­lanan anayasada millet meclisi ve tek parti kurulması öngörüldü. Kasım 1974 -Ocak 1975 arasında Mali güney komşusu Burkina Faso ile iki defa sınır mücadelesi­ne girişti. İlk kongresi 31 Mart 1979 tarihinde gerçekleşen l’Union Democratique du Peuple Malien (L’UDPM) 19 Kasım 1979’da kurulunca tek partili dönem yeniden başladı. Aynı yıl yapılan seçimi Moussa Traore kazanarak devlet başkanı oldu. Böylece ikinci cumhuriyet dönemi başladı. Ülke 1981’de Batı Afrika para birliğine katılıp Dünya Bankası ve ulusla­rarası para birliğinden yardım aldı. Dış si­yasetinde bağlantısız bir çizgi takip eden Mali 1984 yılında tekrar Burkina Faso ile sınır mücadelesine giriştiyse de 1986’da bu mesele La Haye Uluslararası Mahke­mesi tarafından barışla sonuçlandırıldı. Malililer artan bir şekilde çok partili siste­mi istemeye başladılar. 1991 yılında baş­ta Bamako olmak üzere ülkenin büyük şehirlerinde gösteriler arttı ve Moussa Traore bunları bastırmak için orduyu gö­revlendirdi. Yüzlerce kişinin ölümüyle sonuçlanan olaylar neticesinde yirmi üç yıllık yönetim Albay Amadou Toumani Toure tarafından 26 Mart 1991 tarihin­de yapılan askerî bir darbeyle son buldu. Ülkeyi idare etmek üzere 30 Martta ge­çici bir komite kuran Amadou Toumani Toure, 29 Temmuz 1991’de yeni bir ana­yasa hazırlanmasına ve çok partili siste­me geçilmesine karar verdi.

Ülkede İslâmiyet: İslâmiyet daha VII. yüzyılda Afrika içlerine doğru yayılmışsa da Mali topraklarında ilk defa Gāne imparatorluğu döneminde bugünkü Fas ve Moritanya üzerinden gelen Arap ve Berberî Müslümanların yardımıyla nüfuz kazandı. Ülkenin kuzey ve doğu bölgelerinde ise daha çok bir Sahrâ kavmi olan Mor ve Tevârikler aracılığıyla yayıldı. XIII-XV. yüzyıllar arasında Mali Sultanlığı, 15-16.. yüzyıllarda Songay Sultanlığı, 1591’de Sa’dîler devleti’nin kurdurduğu Tinbüktü Paşalığı sayesinde Biladüssûdan, Endülüs’ten Arabistan’a kadar İslâm dünyasının birçok bölgesiyle yakın münasebetler kurdu. Bir taraftan Malililer tahsil amacıyla Mağrib ülkelerindeki medreselere, Mısır’da Ezher’e girip özellikle hac esnasında kutsal topraklardaki ilim halkalarına dâhil olurken Arap ve Berberî asıllı Müslüman âlimler de Tinbüktü, Gao, Erevân ve Cenne gibi ilim merkezlerine giderek dinî ilimleri okuttular. Ulema sınıfı geçmişte olduğu gibi 20. yüzyıla kadar Malililer’in dinî ve siyasî hayatında ağırlıklı konumunu muhafaza etti. 16. yüzyılda Cezayirli Muhammed b. Abdülkerîm el-Megilî Bilâdüssûdan’da Kādirîliği yaymaya başladı; ülkenin kuzeyindeki Küntî ailesinin bu tarikata intisabıyla 17. yüzyılda Bekkâiyye, 18. yüzyılın sonunda Muhtâriyye kolu ortaya çıktı. Diğer bir Cezayirli olan Seyyid Ahmed et-Ticânî tarafından Kuzey Afrika’da kurulan Ticâniyye tarikatı 19. yüzyıl boyunca Mağrib ülkelerinde olduğu kadar Batı Afrika’da da hızla yayıldı. Bunda el-Hâc Ömer’in Hicaz’a yaptığı seyahati sırasındaki intisabı ve dönüşünde bu tarikatı yayma gayreti etkili oldu. Bilhassa Şerîf Hamâhullah’ın işgal karşısındaki direnişi sadece Mali’de değil çevre ülkelerde de yankı bulunca onu takip eden Ticânîler, Fransa’nın bölgedeki varlığına boyun eğenlerden ayrılarak Hamâliyye kolunu oluşturdular. Fransız sömürgeciliği döneminde, her iki tarikata mensup Marabuların bölgedeki nüfuzlarının kırılması için ders verdikleri Kur’an mektepleri yakın takibe alındı, seyahat imkânları kısıtlandı. İslâm dünyasında sömürgeciliğe karşı oluşan hareketlerden Malililer’in etkilenmesini önlemek için hac seyahatleri iptal edildi. Kendilerine karşı mücadeleden vazgeçen ileri gelenlerin çocuklarına dinî eğitim vermek üzere Fransızlar Cenne ve Tinbüktü’de iki medrese açtılar. Mali halkı ise her türlü baskıya rağmen geleneksel usulde çocuklarına din eğitimi vermeyi sürdürdü ve Cenne Medresesi kısa zaman sonra ilgisizlikten kapatıldı. 1940’lı yıllarda Segu’da başlayan özel medrese açma girişimleri ülke geneline yayıldı. Arap ülkelerinin maddî desteği yanında yüksek eğitimini bu ülkelerde tamamlayan öğrencilerin geri dönmesiyle geleneksel İslâm anlayışını temsil edenlerle yeni nesil arasında 1950’li yıllarda sert tartışmalar yaşandı; bunlar bilhassa Bamako’da farklı camilerde ibadet etmeye başladılar. Özellikle yeni İslâmî anlayışı temsil edenler Vehhâbî olmakla itham edilmektedir. Association Malienne Pour l’Unité et le Progrés de l’Islam (AMUPI) devletin desteğiyle 1980 yılında faaliyete başlayan resmî din kurumudur. Ülke genelinde camiler ve medreseler şahısların veya belli ailelerin idaresindeki cemiyetlerin elinde olup görevliler aile fertlerinden veya onların maişetlerini temin ettikleri kimselerden seçilmektedir. 2002 yılı Ocak ayında hükümetin desteğiyle devletin resmî kurumları karşısında bütün cemiyetleri temsil etmek üzere Mali Yüksek İslâm Konseyi kuruldu. Son devlet başkanlığı seçiminde etkili olabilmek için İslâmî cemiyetler bir araya gelerek oluşturdukları birlik (CAIM) vasıtasıyla bütün adayların kendilerine gerekli ilgiyi göstermelerini talep ettiler. Sömürgecilikle birlikte misyonerlik faaliyetlerinin arttığı ülkede başlangıçta sadece başşehir Bamako’da bir katedral bulunurken 1990’lı yıllarda ülke genelinde yüzlerce kilise inşa edildi. Her ne kadar Müslümanlar Hıristiyanlaştırma faaliyetlerine karşı tedbirli hareket etseler de bazıları kendilerine verilen özel imkânlar sonucunda din değiştirebilmektedir.[1]

Ekonomi: Mali’nin millî hasılatı iki milyar dolar ci­varında olup kişi başına düşen millî gelir 983 dolardır. Pamuk birinci derece­de ihracat ürünüdür ve Fildişi Sahili’nden sonra Sahrâ’nın güneyinde yıllık 200.000 tonluk üretimiyle ikinci sırada yer almak­tadır. Ayrıca darı, pirinç, sebze ve mı­sır üretimi yapılmaktadır. Mali, Batı Afrika’da en fazla hayvancılık yapılan ülkelerden biri olup sığır, koyun. keçi, eşek ve deve gibi hayvanların sayısı 40 milyon civarındadır. Nijer, Bani ve Se­negal nehirlerinde 200 kadar balık türü tesbit edilmiştir; balıkçılık ülkenin en es­ki geçim kaynakları arasında yer alır. Ço­ğunlukla başşehir Bamako civarında olan sanayi daha ziyade gıda ve tekstil sek­törlerine yöneliktir. Tarihte bölgenin en büyük ticaret mallarından olan tuz bu­gün Taoudenni’de çıkarılmaktadır Tilemsi’de fosfat madeni, magnezyum ve petrol bulunmuştur. Al­tın geleneksel olarak bunu arayan bin­lerce kişiye geçim kaynağı sağlarken en­düstriyel olan altın madenlerini Fransız ve Amerikan şirketleri işletmektedir. Sah­râ’nın güneyindeki ülkeler içerisinde ta­rihî zenginlikleri bakımından önde gelen ülkelerden olan Mali’yi çok sayıda turist ziyaret etmektedir.

Tarım ürünleri: Pamuk, darı, pirinç, mısır, sebze, koyun, keçi
Para birimi: Afrika Frankı (CFA)

Kişi Başına Düşen Millî Gelir: 983 USD[2]

İhracat ürünleri: Pamuk %50, altın, çiftlik hayvanları.
İhracat Ortakları: İtalya %18, Tayland %15, Almanya %7, Portekiz %4
İthalat Ürünleri: Makine ve araç gereç, inşaat malzemeleri, petrol, gıda maddeleri, tekstil.
İthalat Ortakları: Fildişi Sahili %19, Fransa %19, Senegal %4, Benelux (Belçika, Hollanda, Lüksemburg Ekonomik Birliği) %3.
Sanayi: Tüketim ve gıda ürünleri, inşaat, fosfat ve altın madenciliği.
Enerji: Elektrik üretimi: 445 milyon kWh (1999)
Elektrik tüketimi: 413.9 milyon kWh (1999)
Ulaşım: Demiryolları: 729 km; Karayolları: 15,100 km; Su yolları: 1,815 km
Limanları: Koulikoro; Hava alanları: 27

Eğitim: Okur yazar oranı, 15 yaş ve üzeri nüfusta: %31’dir.

Doğal Kaynakları: Altın, fosfat, kaolin, tuz, kireçtaşı, uranyum, hidro enerji.

Üye olduğu Uluslararası Örgüt ve Kuruluşlar: OIC[3], ACCT, ACP (Afrika - Karayip - Pasifik Ülkeleri), AfDB, CC (Gümrük İşbirliği Konseyi).

[1]   İslâm Ansiklopedisi, TDV.

[2]   www.ticaret.gov.tr (Ekim-2021 Erişimi)

[3]   www.oic-oci.org