BAĞIMSIZ İSLAM DEVLETLERİ

Libya

Resmî Adı: Libya Arap Cumhuriyeti (LY)

Başkenti   : Trablusgarb (Batı Trablus) Tripoli

Önemli Şehirleri: Bingazi, Misrate, Fizan. Tobruk, Sirte, Zaviye, Sebha

Yüzölçümü: 1.759.540 km2

Nüfusu       : 6.710.000 (2021). Nüfusun % 65’i şehirlerde yaşamaktadır.[1]

Ortalama İnsan Ömrü: 62

Etnik Yapı: Libya nüfusunun %92’sini Araplar oluşturur. Arapların %99’dan fazlası Müslüman’dır. Araplardan sonra %3 orana sahip olan Berberiler gelir.  Berberilerin tamamı Müslüman’dır.

Dil: Resmî dil Arapça’dır. Halkın çoğunluğu da Arapça konuşmaktadır. Bunun yanı sıra Berberice başta olmak üzere bazı etnik diller de konuşulmaktadır.

Din: Resmî din İslâm’dır. Halkın %99’u Müslüman’dır. Müslümanların büyük çoğunluğu Sünnî’dir. Sünnîlerin çoğunluğu Malikî’dir. Az sayıda da Hanefi ve Şafii vardır.

Coğrafî Durumu: Kuzey Afrika ülkelerinden olan Libya kuzeyden Akdeniz, doğudan Mısır, güney-doğudan Sudan, güneyden Çad ve Nijer, batıdan Cezayir ve Tunus ile çevrilidir. Topraklarının %1’i tarım alanı, %8’i otlak, kalan kısmı çöldür. Kıyı bölgelerinde Akdeniz iklimine özel bazı ağaçlar yetişir. Çoğunluğu çöl olan iç kesimlerde ise pek ağaca rastlanmaz. Kıyı bölgelerinde Akdeniz iklimi, içerlerde çöl iklimi hâkimdir. Akdeniz kıyısında bulunan başkent Batı Trablus’da yıllık sıcaklık ortalaması 19,4 derece, yıllık yağış ortalaması da 400 mm’dir. Yine Akdeniz kıyısında ve daha doğuda bulunan Bingazi’de ise bu oran 20 derece/267 mm’dir.

Yönetim Şekli: 2011 yılında gerçekleştirilen halk devrimi sonunda lider Kaddafi öldürülmüş ve seçilen Kurucu Meclis çalışmaları sonunda seçimlere gidilmiştir.

Libya’nın 2003 yılında batının tepkisini çeken silahlanma programını iptal ettiğini açıklaması üzerine uluslararası ilişkilerinde iyileşmeler meydana gelmiş, ABD 30 Haziran 2006 tarihinde Libya’yı, Terörizmi Destekleyen Devletler Listesi’nden çıkarmıştı.

    Bu kararın ardından, ABD ile Libya arasındaki diplomatik ilişkiler yeniden başlamış,           5 Eylül 2008 tarihinde ABD Dışişleri Bakanı Rice ülkeyi ziyaret etmiş, ayrıca 36 yıl aradan sonra ABD’nin Libya’ya atadığı ilk büyükelçi Aralık 2008’de görevine başlamıştı.

Siyasî Partiler: Kaddafi döneminde Libya’da siyasî parti faaliyet gösterememiştir.

Tarihi: Bazı küçük emirlikler dışında 20. yüzyıla kadar Libya topraklarına özel bir devlet kurulmamıştır. Libya toprakları daha Hz. Osman (r.a.) döneminde fethedilerek İslâm devletinin topraklarına katıldı ve İfrikiyye eyaletine bağlandı. 800 yılına kadar Libya hilafete bağlı kaldı. 16. yüzyılın başlarında Bingazi bölgesi Osmanlıların eline geçti. 1551’de Osmanlı paşası Turgut Reis Trablus bölgesini de ele geçirerek zulme son verdi. Böylece Libya topraklarının tamamı Osmanlıların eline geçmiş oldu. Osmanlılar Libya’ya ayrı bir eyalet statüsü verdiler ve İtalyanların işgaline kadar Libya’nın bu statüsü devam etti. İtalyanlar Libya’yı 4 Ekim 1911 tarihinde işgal ettiler. Ancak İtalyan işgalciler kıyı bölgeleri ellerine geçirdilerse de iç bölgelerde şiddetli bir direnişle karşılaştıklarından buralarda ilerleyemediler. Bu direnişte o zaman Libya’da yaygın olan Senûsîlerin önemli etkinlikleri olmuştur. Senûsî tarikatının mensupları Osmanlı paşası Fuad Paşa’yla işbirliği yaparak işgalci kuvvetlere karşı direndiler. İtalyanlar tarafından yenilemeyen Fuad Paşa, Mondros Anlaşması gereğince 1919’da Babı Ali’nin emriyle Libya’dan çekilmek zorunda kaldı. Ancak Senûsî şeyhleri bağımsızlık mücadelelerini sürdürdüler. Senûsîlerin mücadeleleri otuz yıl sürdü. Libya’nın tamamı ancak Mussolini döneminde ve uzun süren askerî operasyonlar sonunda İtalya’ya bağlanabildi. Bundan sonra Trablusgarb ve Bingazi bölgeleri İngilizlerin, Fizan bölgesi de Fransızların idaresine geçti. Öte yandan Senûsî emirlerinden İdris es-Senûsî Libya halkını yeniden bağımsızlık mücadelesine çağırdı ve bu mücadeleyi organize etmeye başladı. 24 Aralık 1951’de de Libya’nın bağımsızlığını ilan etti. BM de 1 Ocak 1952’den itibaren Libya’nın bağımsızlığını kabul etti. İdris es-Senûsî kral ilan edildi. İdris es-Senûsî’nin idaresi 1 Eylül 1969’a kadar devam etti.  Muammer Kaddafi’nin öncülüğünde gerçekleştirilen askeri darbeyle es-Senûsî’nin idaresine son verildi. Kaddafi başlangıçta kendini iyi bir İslâm savunucusu olarak tanıtıyor ve İslâm’ın kişisel gelişmesindeki rolünden sık sık söz ediyordu. Ancak çok geçmeden asıl kimliğini ortaya çıkardı. İşe önce Libyalılar arasında yaygın olan Senusî tarikatını dindışı ilan etmekle ve bu tarikatın ileri gelenlerini bir bir sahneden silmekle başladı. Libya’daki Müslüman Kardeşler cemaatinin mensuplarını karşı devrimcilikle suçlayarak dağıttı. İlim adamlarını gericilikle suçlayarak hepsini susturdu. İnsanın İslâm’ı doğrudan Kur’an’dan öğrenmesi gerektiğini ileri sürerek hadisleri sıkı sıkıya takip etmenin insanı şirke bile götürebileceğini ileri sürdü. Geçmiş ilim adamlarının yazdığı eserlerin insanların İslâm’ı asıl kaynaktan öğrenmelerine engel teşkil ettiğini ileri sürerek büyük miktarda ilmi eseri imha etti. 1984 yılı Ramazan ayında İslâmî hareket mensubu pek çok kimseyi insanların gözleri önünde idam ettirdi. İdamlar tam iftar saatinde gerçekleştirildi ve televizyondan da canlı olarak gösterildi. 1986’da başlattığı bir kampanyayla çok sayıda dindar genci devrim karşıtı çalışmalar yürütmekle suçlayarak tutuklattı. Ülkede başörtülü hanımların sayısının arttığını görünce kadın-erkek eşitliği düşüncesinden yola çıkarak kadınlara da askerlik yapma mecburiyeti getirdi. Askere alınan hanımları da başlarını açmaya ve askerî forma giymeye zorladı.

İç Problemleri: Kaddafi’nin bu baskıcı politikalarının sonunda Arap Baharı rüzgârı halkın patlama noktasına geldiği Libya’da da yönetimin halka geçmesini sağlamıştır. Ancak kabileler arasında yönetimde söz sahibi olma mücadelesi devam etmektedir. Doğudaki Bingazi bölgesi Trablusgarp’tan ayrılmak ve bağımsız kalmak istemektedir.

Dış Problemleri: 1988 yılında PAN AM Havayolları’na ait bir uçağı düşürmekle suçlanan iki Libyalının ABD veya İngiltere’ye teslim edilmesi isteğinin Libya yönetimi tarafından kabul edilmemesi bu ülkeye karşı ABD öncülüğünde bir uluslararası baskıya başvurulması sonucunu doğurdu. Bazı Arap ülkeleri BM’in ambargo kararına uymadılarsa da Avrupa ülkelerinin çoğu karara büyük ölçüde uydu. Libya yönetimi daha sonraki tarihlerde suçlanan iki Libyalıyı adil ve tarafsız bir mahkemede yargılanmaları şartıyla teslim edebileceğini bildirdi. Ancak bu açıklama da ABD, İngiltere ve onların kontrolündeki BM’in yumuşamasını sağlamadı. Bugün Libya’ya uygulanan ambargo devam etmektedir ve Libya ekonomisi ambargodan büyük zarar görmüştür. Libya ile ABD ve Batı ülkeleri arasında geçmiş yıllarda da çeşitli sorunlar oldu. 1981 Ağustos’unda ABD uçakları Sirte Körfezi’nde iki Libya uçağını düşürdü.

Ülkede İslâmiyet: Libya’daki İslâmî cemaatlerin en köklüsü Senusî tarikatıdır. Ancak Kaddafi bu tarikatı İslâm dışı ilan ederek bütün faaliyetlerini durdurdu. Libya’ya Kaddafi diktatörlüğünün hâkim olmasından önce devleti gerçek anlamda İslâmî bir kimliğe kavuşturmaya çalışan İslâmî cemaatlerin başında Müslüman Kardeşler cemaati geliyordu. Bu cemaat kral İdris es-Senûsî’nin, temsil ettiği cemaatin savunduğu ilkeleri gerçek anlamda yönetime aksettirmemesi, İslâm kanunlarını tam olarak uygulamaması ve Batı’dan ithal edilmiş birtakım kanunları da uygulamaya devam etmesi dolayısıyla O’nu eleştiriyordu. Kaddafi, Müslüman Kardeşleri karşı devrimci ilan ederek yasakladı. Bugün Libya’da bu cemaatin çalışmaları hâlâ yasaktır. Kaddafi 1973’te başlattığı Kültür Devrimi’yle ‘Müslüman Kardeşlerin yanı sıra Hizbu’t-Tahrir, İslâmî Cihad gibi diğer İslâmî örgütleri de tasfiye etti. Bu cemaatler daha sonra faaliyetlerini gizli olarak sürdürdüler. Kaddafi, insanların, herhangi bir imamın yorumuna gerek kalmadan Kur’an’ı kendilerinin doğrudan anlamaları gerektiğini, her insanın Kur’an’a dayanarak içtihat yapabileceğini ileri sürüyor. Bugün Libya’da açıktan faaliyet yürütebilen bir İslâmî cemaat yoktur. Libya içindeki İslâmî çalışmalar son derece gizli yürütülmektedir. Bunun yanı sıra ülkelerini terk etmek zorunda kalmış olan bazı Libyalılar da çeşitli yabancı ülkelerde örgütlenerek ülkelerine yönelik İslâmî faaliyetler yürütmektedirler. Libya’daki mevcut yönetim dini de tekelinde tutmak istediğinden ‘İslâm’a Davet Cemiyeti’ gibi birtakım örgütler kurmuştur. Ancak bu cemiyetlerin yaptığı Kaddafi’nin konuşmalarını, İslâm’la ilgili görüşlerini içeren kitapların yanı sıra O’nun görüşlerine ters düşmeyen içeriğe sahip dini kitaplar ve periyodik yayınlar yayınlamaktan, zaman zaman göstermelik sempozyumlar düzenlemekten ibarettir.[2]

Ömer Muhtar: Libya bağımsızlık mücadelesinin lideri Ömer Muhtar, Cağbub’daki medreselerde ve İslâmî İlimler Enstitüsü’nde tahsil gördü. İlk cihadını Fransız emperyalizmine karşı verdi. 29 Eylül 1911’de, İtalyan işgaline karşı mücadele eden Seyyid Ahmed Şerif’in komutasında yürütülen cihada katıldı. Başarılı eylemleriyle cihadda ön saflara geçti ve 1922’de mücahid kuvvetlerinin başkomutanlığına getirildi. 1922’de İtalya’da faşist Mussolini’nin iktidarı ele alması üzerine Libya’nın tamamının kontrol altına alınabilmesi için takviye askerî birlikler gönderildi. Ömer Muhtar da buna karşı kendi birliklerini yeniden organize etti. Cihadı 1931’e kadar kararlılıkla sürdürdü. 1931’de İtalyan kuvvetleri Ömer Muhtar’ı esir ettiler ve sıkıyönetim mahkemesinde yargıladıktan sonra 15 Eylül 1931’de idam ettiler.

Ekonomi: Libya ekonomisi petrole dayanır.  Ancak uygulanan ambargo dolayısıyla  üretimini düşürmek zorunda kaldı. Doğal gazın da ülke ekonomisine önemli katkısı olmaktadır. Petrolden ve doğal gazdan elde edilen gelirlerin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı %28’dir. Petrol gelirleri Libya’nın tarımını ve diğer sektörlerini geliştirmesine de yardımcı oldu. Petrolün bulunmasından önce Libya ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanıyordu. Ancak o zaman nüfus yoğunluğu çok daha azdı. Tarıma elverişli araziler genellikle kıyı bölgelerdedir. Tarım ürünlerinden elde edilen gelirin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı %5’tir. Çalışan nüfusun %19’u tarım alanında iş görmektedir. En çok üretilen tarım ürünleri zeytin, turunçgiller, hurma, üzüm, çeşitli sebzeler, yer fıstığı ve tahıldır. Topraklarının %8’i otlak alanı olan bu ülkede hayvancılığın da ekonomiye önemli katkısı olmaktadır. Özellikle iç kesimlerin kırsal bölgelerinde oturan aileler hayvancılıkla geçinmektedirler.

Para Birimi: Libya Dinarı.

Kişi Başına Düşen Millî Gelir: 4.069 USD[3]

Dış Ticaret: İhraç ettiği ürünlerin başta gelenleri ham petrol, doğal gaz, petrol ürünleri, kimyasal maddeler ve bazı sanayi ürünleridir. İthal ettiği malların başında makineler, ulaşım araçları, elektrikli ve elektronik araçlar, inşaat malzemeleri, tekstil ürünleri, gıda maddeleri ve canlı hayvan gelir. Ambargo öncesinde ihracatında birinci sırayı ABD, ithalatında ise İtalya alıyordu. Bu ülkelerden sonra da İspanya, İngiltere, Japonya, Hollanda ve İsviçre geliyordu.

Sanayi: Libya’nın sanayi tesislerinin başında petrol arıtma tesisleri gelmektedir. Bunların dışında kalan sanayi kuruluşları tekstil, konfeksiyon, başta zeytinyağı olmak üzere çeşitli gıda maddeleri ve meşrubat üretimi, dericilik, sigara üretimi, mobilya. kâğıt, kimyasal madde üretimi, çimento ve daha başka inşaat malzemeleri üretimi, plastik, madeni ve toprak eşya üretimi gibi sektörlere özel küçük sanayi kuruluşlarıdır. Sanayi gelirlerinin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı %8’dir. Çalışan nüfusun %15’i sanayi sektöründe iş görmektedir.

Enerji: Elektrik enerjisinin tamamı termik santrallerden elde edilmektedir. Kişi başına yıllık elektrik tüketimi ortalama 4.142 kw/saattir.

Ulaşım: Trablusgarb ve Bingazi’de uluslararası trafiğe açık birer havaalanı, bunun dışında 9 adet iç ulaşımda kullanılan sivil havaalanı bulunmaktadır. Sahil şeridindeki şehirlerin çoğunda liman mevcuttur. Bunlardan Trablusgarp, Misrata ve Bingazi limanlarından ihracat ve ithalat yapılmaktadır. Libya’nın 100 grostonun üstünde yük taşıyabilen 150 gemisi vardır. 19.500 km. karayoluna sahiptir. Libya’da ortalama 5,3 kişiye bir motorlu ulaşım aracı düşmektedir.

Sağlık: Libya’da 70 hastane, 6.630 doktor, 500 diş doktoru, 7.450 hemşire mevcuttur. 690 kişiye bir doktor düşmektedir.

Eğitim: Libya’da eğitim ücretsizdir ve devlet tekelindedir. Devlet kontrolü dışında eğitim öğretime izin verilmez. İlkokul 6 yaşından başlayarak 6 yıl sürer. Aynı şekilde orta öğretim (ortaokul ve lise) de 6 yıl sürer. 3.000 ilkokul, 1.600 genel ortaöğretim kurumu, 200 mesleki ortaöğretim kurumu bulunmaktadır. Libya’nın 6 üniversitesi, 7 yüksekokulu, 2 araştırma enstitüsü mevcuttur. Ayrıca çok sayıda meslek yüksekokulu bulunmaktadır. Üniversite çağındaki gençlerin %10’u kayıt yaptırmaktadır. Okuma yazma oranı da %64’tür.

Endülüs’ün düşmesinden son­ra Libya’ya göç eden Müslümanlar arasındaki âlimlerin bölgenin bir ilim merkezi olmasına büyük katkıları oldu. Trablus yanında özellikle Misrâte şehrin­deki medreselerde ve zaviyelerde çok sa­yıda âlim yetişti. Trablus’un 1835’te İstanbul’a tek­rar doğrudan bağlanmasıyla birlikte eği­tim faaliyetlerine daha fazla ilgi gösteril­meye başlandı. 

Bingazi’deki Beydâ’da bulunan Senûsî Zaviyesi 1952’de Dinî Araştırmalar Enstitüsü’ne dönüştürüldü.

İdari Bölünüş: Libya 24 belediyeden (yerel yönetim bölgesinden), 1500 yerel birimden meydana gelir.

Üyesi Olduğu Uluslararası Kuruluşlar: Libya, BM, İİT[4] (OİC), Arap Devletleri Birliği, Afrika Birliği Örgütü, OPEC (Petrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı), Uluslararası Para Fonu (IMF), İslâm Kalkınma Bankası gibi uluslararası örgütlere üyedir.

[1]   www.ticaret.gov.tr (Ekim-2021 Erişimi)

[2]   İslâm Ansiklopedisi, TDV.

[3]   www.ticaret.gov.tr (Ekim-2021 Erişimi)

[4]   www.oic-oci.org