Foundation Islamic Union
Kazakistan
Resmî Adı: Kazakistan Cumhuriyeti (KZ)
Başkenti : Astana
Önemli Şehirleri: Almatı (Alma Ata), Çimkent, Terez, Karaganda ve Ust Kamenogorsk’tur.
Yüzölçümü: 2,724.900 km²
Nüfusu : 19.100.000 (2021)[1]
Ortalama İnsan Ömrü: 66 yıl.
Etnik Yapı: Kazakistanlı %53.4, Rus %30, Ukraynalı %3,7, Özbek %2.5, Alman %2,4, Uygur %1,4, diğer %6,6.
Dil: Sovyetler döneminde Kazakistan’da resmî dil Rusça idi. Sovyet hükümetleri, Kazak dilinin eğitim dili olmadığını ileri sürerek onu sadece köylerde konuşulan bir dil olarak benimsetmeye çalışmış ve bunda da başarılı olmuştur. Sovyetler zamanında Kazak Türkçesi ile eğitim veren okullar açıldıysa da bu okullardan mezun olanlar çoğunlukla kolhozlarda ve köylerde çalıştırılmıştır. 28 Ocak 1993’te kabul edilen anayasanın 7. maddesinin birinci fıkrasında devletin resmî dilinin Kazakça olduğu belirtilmekle birlikte ikinci fıkrasında devletin yönetim birimlerinde Kazakça ile Rusça’nın eşit olarak kullanılacağı vurgulanmıştır. Bunun sebebi, Kazak dilinin unutulmuş olması yanında Kazakistan’da Rus nüfus oranının yüksek oluşudur. 1999 yılından itibaren bütün resmî yazışmalar Kazak dilinde yürütülmeye başlanmıştır.
Din: Ana dinler, İslam %70 ve Hıristiyanlık %26. Kazakistan’da %85’i kayıtlı, 3500’den fazla dini organizasyon faaliyet göstermektedir. 2302 tapınaktan 1.587 tanesi cami, 228 tanesi Ortodoks kilisesi, 69 tanesi Katolik kilisesi, 40 tanesi Protestan kilisesi, 10 tanesi sinagog ve 7 tanesi de diğer dini mekânlardır. Bağımsızlıktan sonraki geçen yıllarda dini organizasyonların sayısı yaklaşık 5 kat artmış ve 30 yeni din ve mezhep görülmüştür.
Coğrafî Durumu: Kuzeyden Rusya Federasyonu, doğudan Çin Halk Cumhuriyeti, güneyden Özbekistan ve Kırgızistan cumhuriyetleri, batıdan Hazar denizi ve güneybatıdan Türkmenistan Cumhuriyeti ile çevrilmiştir.
Doğu ve güneydoğudaki dağlık alanlar bir tarafa bırakılacak olursa Kazakistan’ın büyük kısmı ovalar ve dalgalı platolardan meydana gelir. Ülkenin güneydoğu kesimine Tien Şan (Tianjin) dağlarının, doğu kesimine de Altay ve Tanrı dağlarının uçları sokulmuştur. Kazakistan’da bariz bir kara iklimi hüküm sürer; kış ve yaz mevsimleri arasındaki ısı farkı büyüktür. Yağışlar fazla değildir ve kuzeyden güneye doğru azalır. Ortalama yıllık yağış miktarı 300 ile 200 mm. arasında değişir; toprakların onda dokuzu 300 milimetrenin altında yağış alır. Akarsular bakımından zengin bir ülke olan Kazakistan’ın büyük nehirlerinden İrtiş, İşim ve Tobol Kuzey Buz denizine, Ural ile Emba Hazar denizine ve Siriderya Aral, İli Balkaş göllerine dökülür; küçük akarsuların büyük bir kısmı ise çöllerde kaybolur. Kazakistan’da genellikle bozkırlar hâkimdir ve görünüm kuzeyden güneye doğru gittikçe yarı çöl manzarası alır. Akarsu boyları çok defa çalılıklarla kaplıdır; bunlar yer yer büyükçe adalar halinde ağaçlıklara, yüksek tepelerin yamaçlarında ise sık ormanlara dönüşür. Ülkenin güney tarafları Orta Asya’nın çöl sahasını teşkil eder. Siriderya gibi büyük nehirlerin vadilerinde bazen sık ağaçlık ve çalılıklara rastlanır. Genelde ormanlar azdır ve daha çok yüksek yerlerde çam ağaçlarından oluşur.
Yönetim Şekli: Parlamento senato ve meclis olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır. Senatörlük süresi altı yıl. Milletvekilliği süresi beş yıldır. Senato ve meclis başkanını cumhurbaşkanı tayin eder. 1997 yılında idarî taksimat yeniden düzenlenerek eyalet sayısı on dokuzdan on dörde indirilmiştir. Eyaletler, başbakanın teklifiyle cumhurbaşkanının tayin ettiği valiler tarafından yönetilmektedir. Yönetimde tek sorumlu vali olmakla beraber halk tarafından seçilen encümen üyelerinin valinin görevden alınması için cumhurbaşkanına teklif yapma yetkileri bulunmaktadır. Kazakistan Cumhuriyetinde köyler ilçelere, ilçeler illere ve iller de eyaletlere (oblus) bağlı olarak yönetilir. Ayrıca doğrudan merkeze bağlı bulunan özel statüye sahip iller de vardır. Hükümet cumhurbaşkanına karşı sorumludur. Parlamentonun her iki kanadının üzerinde anlaştığı kişi başbakan olarak cumhurbaşkanı tarafından tayin edilir. Yasama görevini parlamentonun senato kanadı yürütür.
İdari Bölümler: 14 bölge ve 3 şehir; Almatı, Almatı şehri, Aqmola (Astana), Aqtobe, Astana, Atyrau, Batys Qazaqstan (Oral), Bayqongyr, Mangghystau (Aqtau; formerly Shevchenko), Ongtustik Qazaqstan (Shymkent), Pavlodar, Qaraghandy, Qostanay, Qyzylorda, Shyghys Qazaqstan (Oskemen; formerly Ust’-Kamenogorsk), Soltustik Qazaqstan (Petropavl), Zhambyl (Taraz; eski Dzhambul)
Siyasî Partiler: Kazakistan’da kayıtlı 300 siyasî Örgüt ve dokuz siyasî parti bulunmaktadır.
Tarihi: Bugünkü Kazakistan sınırları içinde kalan topraklar tarih boyunca çeşitli kabile ve kavimlerin geçit yerini teşkil eder. Bu coğrafî sahanın Kazak denilen bir Türk kavminin adıyla anılmaya başlanması Selçuklu hâkimiyeti sonrasındaki gelişmelerle yakından ilgilidir.
Rus Çarı I. Nikola, 22 Haziran 1854’te bir ferman çıkararak bütün Kazak topraklarının Rusya hâkimiyeti altına geçtiğini ve Kazakların Rus kanunlarına tâbi olduklarını ilân etti. Buna karşılık bazı boy beyleri Rus hâkimiyetini reddederek mücadeleyi sürdürdüler.
Rusların baskıya dayanan yönetimleri ve Rus göçmenlerin iskânı bir müddet sonra Kazaklarda yeniden millî şuurun uyanmasına sebep oldu. 1916’da başlayan ayaklanma kısa sürede bütün ülkeye yayıldı. 1917’de çıkan Bolşevik İhtilâli ve bunun getirdiği yeni prensipler ayaklanmayı yeni bir safhaya soktu. Ülkede seçim kararı alındı ve yapılan seçimi her tarafta milliyetçiler kazandı. 1917 başlarında Ak-Tübe, Ural ve Orenburg’da toplanan Umumî Kazak Kurultayı memleketin modern bir ülke olarak teşkilâtlanması için kararlar aldı. Bu kararlar doğrultusunda Alaş Partisi kuruldu. Daha sonra oluşturulan hükümetin adı Alaş Orda oldu. Rusya’da iç savaş devam ederken Kazakistan muhtariyetini ilân etti (Aralık 1917). İç savaşın sona ermesinden sonra 1919’da Kızılordu birlikleri Kazakistan’ı İşgal ederek özerk Kazakistan’ın yerine 20 Ağustos 1920’de Kazak Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ni kurdu. Bu cumhuriyete 1924’te yeni Sovyet Cumhuriyetlerinin teşkili esnasında bazı topraklar ilâve edildi, böylece Kazakistan’ın bugünkü sınırları belirlenmiş oldu.
Ruslar, Kazakistan’ı tamamen idareleri altına aldıktan sonra burada büyük bir asimilasyon siyaseti uyguladılar. Halkın ibadet hürriyeti kaldırıldı, camiler kapatıldı. Müslüman halk ateistlik konferanslarına katılmaya mecbur bırakıldığı gibi ateistlik okullara ders olarak konuldu. 1948-1975 yılları arasında 126 adet din aleyhtarı kitap Kazak Türkçesi’ne çevrildi. Rus yönetimi bununla da yetinmeyerek Türk lehçeleri arasındaki farklılıkları arttırıp her birini ayrı bir dil şekline sokmaya çalıştı. Kiril alfabesi kabul ettirildi; I. Dünya Savaşından sonra eğitim ve bilim dili olarak Rusça kullanılmaya başlandı. Öte yandan millî kültürü aksettirecek edebî eserler de yasaklandı. Bunun yerine Türk Lehçelerinde proletarya ve kolhoz edebiyatının gelişmesi için edip ve şairler desteklendi.
Ülkede İslâmiyet: Nüfusun %70’i Müslüman,%26’sı Hristiyan, %0,2’si Budist, %0,1 diğer dinler (çoğunlukla Yahudi), %3’ü dinsiz, %0,5 ise cevap vermemeyi seçti. Kazakistan Anayasası‘na göre Kazakistan laik bir devlettir.
Dinî özgürlükler, Kazakistan Anayasasının 39. maddesi ile güvence altına alınmıştır. Madde 39, ‘İnsan hakları ve özgürlükleri hiçbir şekilde kısıtlanamaz’ der. 14. madde ‘dini temelde ayrımcılığı’ yasaklar ve 19. madde herkesin ‘etnik, parti ve dini bağını belirleyip belirtmeme hakkına’ sahip olmasını sağlar. Anayasa Konseyi geçmişte, bazı kişilerin dinlerini uygulama haklarını sınırlayan bir yasa tasarısının anayasaya aykırı olduğuna karar vererek bu hakları onayladı.
Hazret Sultan Camii, Kazakistan’ın en büyük camisidir. Kazakistan’daki en büyük din İslâm’dır. Birkaç yıl içinde yüzlerce cami, kilise ve diğer ibadethaneler inşa edildi ve dini dernek sayısı 1990’da 670 iken, günümüzde 4.170’e yükseldi. Bazı rakamlar herhangi mezhebe bağlı olmayan Müslümanların çoğunluğu oluşturduğunu gösterirken, diğerleri ülkedeki Müslümanların çoğunun Hanefilik mezhebinden sonra Sünni olduğunu göstermektedir. Bunlar arasında nüfusun yaklaşık %60’ını oluşturan etnik Kazaklar ile etnik Özbekler, Uygurlar ve Tatarlar bulunmaktadır. %1’den daha azı Sünni Şâfiîlik mezhebinin bir parçasıdır (özellikle Çeçenler). Ayrıca bazı Ahmedî Müslümanlar da vardır. Kazakistan’da toplam 2.300 cami var, hepsi bir baş müftü tarafından yönetilen ‘Kazakistan Müslümanları Ruhanî Derneği’ne bağlıdır. Kurban Bayramı da ülke genelinde bayram olarak kabul edilmektedir.
Ekonomi: Bir tarım ve hayvancılık ülkesi olarak bilinen Kazakistan’ın kuzeyindeki bozkırlarla güneyindeki yaylalar hayvancılık için en elverişli yerlerdir. Özellikle sulu tarım giderek gelişmekte (pamuk ve pirinç üretimi), halkın ihtiyacını karşılayacak derecede meyvecilik de yapılmaktadır. Ulaşımda Ruslardan kalan demiryollarının yanı sıra kara ve su yollarından faydalanılır; son yıllarda faaliyete geçen hava yolları da önem taşımaktadır. Kazakistan ekonomisinde tarım ve hayvancılık kadar olmamakla birlikte sanayi sektörü de söz sahibidir. Karaganda’da makine ve tekstil. Balkaş çevresinde bakır döküm ve demir çelik, çeşitli kesimlerde de gıda maddeleri endüstrileri gelişmiş durumdadır.
Ülke topraklan yer altı servetleri bakımından zengindir. Karaganda bölgesinde kömür, Üral-Emba havzasında petrol çıkarılmaktadır. Ülkenin çeşitli yerlerinde bakır, kurşun, çinko, demir, manganez, kalay, nikel, volfram, molibden, antimuan, arsenik, boksit gibi madenler bulunmakta ve bunların önemli bir kısmı işletilmektedir; ayrıca göllerden tuz üretimi de önemlidir.
Para Birimi: Tenge
Kişi Başına Düşen Millî Gelir: 9.828 USD[2]
Dış Ticaret: İhracat: 35.55 milyar $ (2006)
İhracat Ürünleri: petrol %40, makine, kimyasal ürün, tahıl, yün, et, kömür
İhracat Ortakları: Rusya %12.4, Almanya %12, Çin %11.2, İtalya %8.8, Fransa %8.6, Romanya %5.1, ABD %4.5 (2005)
İthalat: 22 milyar $ (2006)
İthalat Ürünleri: Makine ve parçaları, yapı malzemeleri, petrol ve gaz, araçlar
İthalat Ortakları: Rusya %35.7, Çin %21.3, Almanya %7.1 (2005)
Sanayi: Petrol, kömür, demir, manganez, krom, kurşun, çinko, bakır, titanyum, boksit, altın, gümüş, fosfat, sülfür, demir - çelik, traktör ve diğer tarım makineleri, elektrik motorları, yapı malzemeleri. Sovyetler Birliği döneminde Kazakistan Cumhuriyeti sadece Rusya’nın ham madde kaynağı olarak kullanıldığından Kazakistan’da yer altı zenginliklerini çıkarma endüstrisinin aksine üretim endüstrisi hiç gelişmemiştir. 1993 ve 1994 yıllarında uygulanan özelleştirme siyaseti neticesinde devlet mülkiyetinde bulunan önemli ekonomik tesisler özel kişilere verilip monopollerin oluşturulmasına zemin hazırlanmıştır.
Enerji: Elektrik üretimi: 63.26 milyar kWh (2004)
Elektrik tüketimi: 58.3 Milyar kWh (2004)
Elektrik ihracatı: 4.9 Milyar kWh (2004)
Elektrik ithalatı: 4.37 Milyar kWh (2004)
Ulaşım: (Demiryolları: 13,700; Karayolları: 90,018; Su yolları: 4,000 km
Boru Hatları: Kondens 658 km; doğal gaz 11,019 km; ham petrol 10,338 km; petrol ürünleri 1,095 km; Limanları: Aqtau (Shevchenko), Atyrau (Gur’yev), Oskemen (Ust-Kamenogorsk), Pavlodar, Semey (Semipalatinsk)
Sağlık: Kazakistan’da sağlık hizmetleri, birinci, ikinci ve üçüncü basamak sağlık hizmetlerinden oluşan bir ağ tarafından sağlanmaktadır. Sağlık tesisleri büyük ölçüde Sağlık Bakanlığı tarafından temsil edilir.
Eğitim: Okuma yazma oranı %98’lere ulaşmıştır.
Doğal Kaynakları: Petrol, doğal gaz, kömür, demir, manganez, krom, nikel, kobalt, bakır, molibden, kurşun, çinko, boksit, altın, uranyum.
Üye Olduğu Uluslararası Örgüt ve Kuruluşlar: OIC[3] (İslâm İşbirliği Teşkilatı), AsDB (Asya Kalkınma Bankası), CCC (Gümrük İşbirliği Konseyi), CIS (Bağımsız Devletlerin Topluluğu), EAPC.
[1] www.ticaret.gov.tr (Ekim-2021 Erişimi)
[2] www.ticaret.gov.tr (Ekim-2021 Erişim)
[3] oci-oic.org
