Foundation Islamic Union
Türkmenistan
TÜRKMENİSTAN
Resmî Adı: Türkmenistan Cumhuriyeti (TM)
Başkenti : Aşkabat
Önemli Şehirleri: 4 Bölge, 16 il: Ahal (Ashgabat), Balkan (Nebitdag), Dashhowuz (eski
Tashauz), Lebap (Charjew), Merv, Kızılavrat, Türkmenbaşı.
Yüzölçümü: 488,100 km²
Nüfusu : 6.030.000 Kişi.[1]
Etnik Yapı : Türkmen %87, Özbek %9.2, Rus %2.7, Kazakistanlı %2, diğer %5.
Dil : Türkmence (Resmî dil) %92, Rusça %02, Özbek %4, diğer %7. Türkmenistan’da daha çok güneybatı Türk lehçeleri ya da Oğuzca grubuna giren ve Azeri Türkçesiyle Türkiye Türkçesine yakın bir dil kullanılmaktadır.
Din: Müslüman %89, Doğu Ortodoks %9, diğer %2.
Coğrafî Durumu: Orta Asya'da, Hazar Denizi kıyısında, İran ile Kazakistan arasında yer alır. Ülke genelinde çöl iklimi hâkimdir. Yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuktur. Türkmenistan’da dağlık kesim yok denecek kadar azdır. Ülke genelde düz bir coğrafyaya sahiptir. Batısında Hazar denizi, güneyinde Afgan Dağları vardır.
Yönetim Şekli: Başkanlık Tipi Cumhuriyet
Siyasî Partiler: Ülkede en yüksek idarî organ Cumhurbaşkanlığı makamıdır. Daha sonra sırasıyla Türkmenistan Meclisi, Başbakanlık, Başbakan yardımcıları, Bakanlıklar, Devlet komiteleri gelmektedir. Güçlü bir merkezi idare ve hiyerarşik yapı mevcuttur. Ayrıca Aksakalların (yaşlı bilgeler) katıldığı bir ihtiyarlar heyeti Cumhurbaşkanına danışmanlık etmektedir. Türkmenistan bağımsızlığını ilan ettikten sonra, Saparmurat Türkmenbaşı 21 Haziran 1992 tarihinde gerçekleştirilen ilk genel seçimlerde oyların yüzde doksan dokuzunu alarak Cumhurbaşkanı seçilmiştir. 15 Ocak 1994 tarihinde yapılan referandumda yüzde doksan dokuz kabul oyu ile Cumhurbaşkanlık süresi, seçildiği tarihten itibaren 10 yıl olarak yeniden tespit edilmiştir. Aralık 1999 da Türkmenbaşı, Ebedi Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Hükümet Başkanlığı Cumhurbaşkanı tarafından yürütülmekte olup, 7 Başbakan Yardımcısı, 20 Bakan ve 7 Bakan yetkisine haiz Komite Başkanı vardır. Ülkenin tek partisi, Başkanlığını Cumhurbaşkanı Saparmurat Türkmenbaşı’nın yaptığı Türkmenistan Demokratik Partisidir. Ülke dışında siyasi bir takım gruplar mevcuttur. Ancak ülke içinde muhalefet olabilecek bir siyasî grup bulunmamaktadır.
Tarihi: Türkmenler, Türklerin Oğuz grubundandırlar. Ancak, Türkmenleri diğer Orta Asya Türklerinden ayrı tutmak mümkün değildir. Özellikle Safevi Türk hükümdarı Nadir Şah’tan sonra İranlıların saldırılarına uğrayan Türkmenler 1835′ten sonra Merv bölgesine doğru yayılmaya başlamışlardır. 1860′da Kuşid Han’ın önderliğinde Farsları yenilgiye uğratmışlar ve bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir.
1873’te Ruslar Hive’yi işgal etmişler ise de daha sonra yenilgiye uğramışlardır. 1916’da başlayan Türkistan ulusal ayaklanması devam etmiş, 1920′de Hive’yi tamamen ellerine geçirmişlerdir. 1924′te ise Türkmenistan SSCB kurulmuştur.
7 Ocak 1990 tarihinde Türkmenistan’da seçimler yapılmış, resmî dil Türkmence olarak kabul edilmiştir. Türkmenistan 22 Haziran 1990 tarihinde egemenliğine, 27 Ekim 1991 tarihinde ise yeni cumhuriyetlerine kavuşmuşlardır.
Ülkede İslâmiyet: İslâm’dan önce Sâsânîler’in hâkimiyetinde kalan Türkmenistan toprakları, Hz. Osman (r.a.) döneminde Basra Valisi Abdullah b. Âmir ile Abdullah b. Hâzim ve Ahnef b. Kays gibi kumandanların 651 yılından itibaren İran ve Horasan bölgelerinde yürüttükleri fetih faaliyetleri sürecinde İslâm topraklarına katıldı. Özellikle Horasan’ın merkezi Merv şehrinin alınmasından sonra Orta Asya’daki fetih harekâtı buradan sevk ve idare edildi.
Camiler: Az sayıda örneği bulunan eski camiler cuma ve namazgâh mescidleri şeklinde iki grupta incelenmektedir. Cuma camilerinin yerleşim yerlerinin merkezinde inşa edilmesine karşılık daha küçük boyutlu namazgâh camileri yerleşim yerlerinin dışında yaptırılmıştır. Camilerin ana mekânları çoğunlukla mihrap önünde kubbeli veya eyvan biçiminde bir merkezî hacimle bunun iki yanında duvar yahut pâyelerle bölünen kısımlardan meydana gelmektedir. Bölgedeki en eski camilerin çok destekli plan şemalarına sahip olduğu görülmektedir. 13. yüzyılın başlarında Hârizmşah Muhammed’in Dihistan’da yaptırdığı cuma camiinin harim kısmı mihrap önü kubbeli, tuğla pâyelerle mihraba paralel dört sahn esasına göre planlanmıştır. Dihistan Mezarlığı’nda Mezâr-ı Şîr Kebîr diye adlandırılan 11. yüzyılın sonlarına ait bir yapı mevcuttur. Bir çeşit türbe-mescid olduğu tahmin edilen bu eser, çapı 11 metreyi bulan kubbesiyle devri bakımından Türk-İslâm mimarisindeki tek kubbeli camiler için gelişmiş bir örnektir. Camilerde genellikle bina veya avlu köşelerinden birine bitişik konumda silindirik gövdeli bir minarenin yer aldığı tahmin edilmektedir. Ancak ikisi Dihistan’da, biri Ürgenç’te olmak üzere tuğladan yapılmış yalnızca üç minare üst kısımları yıkılmış halde günümüze ulaşabilmiştir.[2]
T.C. Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından Aşkabat’ta içerisinde yedi bin kişilik camiin de bulunduğu bir kültür sitesi yaptırılmıştır. 3.500 m2’lik merkezde kütüphane ve konferans salonu da bulunan sitede, Türkiye Büyükelçiliği’nin denetiminde iki ülke dostluğunu güçlendiren yoğun kültür faaliyetleri sürdürülmektedir.
Mahtumkulu Üniversitesi Kampüsü içerisinde Türkiye Diyanet Vakfı tarafından inşa edilen İlahiyat Fakültesi ve İlahiyat Lisesi bulunmaktadır.
Ekonomi: Türkmenistan yeraltı kaynakları zengin, ekonomik potansiyeli yüksek bir ülkedir. Türkmenistan’da hâkim olan siyasî istikrar ülkenin kalkınmasına destek vermektedir. Türkmenistan’ın kalkınma stratejisinin temelini ‘abadancılık’ politikaları oluşturmaktadır. ‘Abadancılık’ siyasetine uygun olarak gerçekleştirilen büyük iktisadî ve sosyal değişimler, Türkmenistan’ı ileriye taşıyan ilk adımlarıdır. ‘Abadancılık’ hedefleri doğrultusunda Türkmenistan’da çıkarılan doğalgazın 120 milyar metre küpe çıkarılması plânlanmıştır. Aynı proje doğrultusunda 2002 yılına kadar, ülkenin gıdada dışa bağımlılıktan kurtulması hedeflenmiştir. 1 milyon 600 bin ton/yıl pamuk üretiminin 2002 yılında iki milyon tona ulaşmıştı. Yeni dönemde Türkmenistan, dış iktisadi ilişkilerini daha da yoğunlaştırarak, yeni dünya pazarlarına açılmayı hedeflemektedir. Yabancı şirketlerin Türkmenistan’daki yatırımlarını teşvik eden ve haklarını koruyan hukuki teminatlar oluşturulmuştur.
Para Birimi: Türkmen Manatı (TM)
Kişi Başına Düşen Millî Gelir: 9.032 USD[3]
İhracat ürünleri: Gaz %33, petrol %30, pamuklu kumaş %18, tekstil %8
İhracat ortakları: Ukrayna, İran, Türkiye, Rusya, Kazakistan, Tacikistan, Azerbaycan
İthalat Ürünleri: Makine ve parça %60, gıda maddeleri %15
İthalat Ortakları: Ukrayna, Türkiye, Rusya, Almanya, ABD, Kazakistan, Özbekistan
Sanayi: Ülkede gıda sanayii üretimi yüzde 13-14 payı ile küçümsenemeyecek konumdadır. Gıda sanayi üretimi içinde et, süt ve un mamüllerinin üretimleri ilk sıraları almaktadır. Türkmenistan’ın başlıca sanayi tesisleri petrol ve pamuğa dayalıdır. Son yıllarda petrol rafinerileri, gaz çıkarılması, kimya sanayii, elektrik sanayii ve makine imalatı ürünleri ile azotlu gübre, halı ve tekstil ürünlerindeki artış sanayi sektöründe canlılık meydana getirmiştir. Sanayi sektörü, büyük ölçüde enerji, diğer doğal kaynaklar ve pamuğa dayalıdır. Ülkede, Türkmenbaşı ve Türkmenabat olmak üzere, iki büyük rafineri bulunmaktadır. Yurt içinde üretilen petrolü işlemekte olan Türkmenbaşı Rafinerisinin kapasitesi 5.5 milyon ton/yıldır. Ülkedeki 61 tekstil fabrikasının üretimi toplam sanayi üretiminin üçte birini teşkil etmektedir. Ülkede çıkarılmakta olan diğer mineralleri işleyen kimya tesisleri oldukça gelişmiştir. Kimya endüstrisi toplam endüstrinin üçte birini oluşturmaktadır.
İnşaat yatırımları, genellikle büyük endüstriyel projelere ve yetersiz alt yapılarının tamamlanmasına ve modernizasyona ilişkindir. Makina endüstrisi, petrol makinaları, pompaları, vantilatör, buldozer ve kablo üzerinde yoğunlaşmıştır. İnşaat sektörünün ekonomideki payı millî gelirin dörtte birini oluşturur.
Enerji: Türkmenistan’ın değerli maden kaynakları bulunmaktadır. Özellikle petrol ve doğalgaz en önemli yeraltı kaynaklarıdır. Çıkarılan petrolün kalitesi çok yüksektir ve henüz işlenmemiş geniş petrol sahaları vardır. Doğal kaynakların, tanıtım ve ayırımı yeterli ölçüde yapılmamış olmakla birlikte, doğalgaz ve petrol kaynakları yanı sıra önemli maden kaynaklarına da sahiptir. Türkmenistan’ın yeraltı kaynakları arasında çok değişik türde maden yatakları bulunmaktadır (petrol, gaz, kükürt, potasyum, kaya tuzları, bazı nadir metaller, v.b.). Türkmenistan’ın maden sanayi esas olarak doğalgaz ve petrol üretimine bağlıdır. Ayrıca sodyum sülfat ve sodyum bileşikleri, kükürt, sofra ve potasyum tuzları, iyod, brom, alçıtaşı, kil ve yapı taşları diğer maden üretimleridir.
Türkmenistan’da Hazar selfi de dâhil olmak üzere 21 trilyon metreküp doğalgaz ve 6.8 milyar ton petrol rezervi vardır. Petrol, genellikle Hazar denizi ve yakınlarında bulunduğu halde, doğalgaz Hazar denizi kıyılarında ve daha çok ülkenin kuzey ve doğu bölgelerinde bulunmaktadır.
Türkmenistan, Türk Cumhuriyetleri içinde, en büyük doğalgaz rezervine sahip ülkedir. Türkmenistan doğalgazı Sovyet döneminden kalan boru hatlarıyla bölgedeki diğer ülkelere sevk edilmektedir. Doğalgaz ihracatının yanı sıra, yılda 15 milyar kw/s üretilen elektriğin de %40′ı diğer Orta Asya ülkelerine ihraç edilmektedir.
Türkmenistan doğalgazı yeni kurulacak doğalgaz boru hattı ile hem Türkiye’de kullanılabilecek hem de Türkiye üzerinden Avrupa’ya sevk edilebilecektir.
Elektrik ihracatı: 4.1 milyar kWh (1999)
Elektrik ithalatı: 1.1 milyar kWh (1999)
Ulaşım: Demiryolları: 2,187 km ; Karayolları: 22,000 km ; Boru hatları: Ham petrol 250 km; petrol ürünleri 4,400 km; Limanları: Türkmenbaşı
Hava alanları: 1.
Eğitim: Okur Yazar oranı: %98.8.’dir.
Üye olduğu uluslararası örgüt ve kuruluşlar: BDT, FAO G-77, ICAO ), IDB ILO, IMF Interpol, OSCE, UN , UNESCO UNIDO, WHO, İİT[4].
[1] www.ticaret.gov.tr (Kasım-2021 Erişimi)
[2] İslâm Ansiklopedisi, TDV..
[3] www.ticaret.gov.tr (Kasım-2021 Erişimi)
[4] www.0ic-oci.org
