BAĞIMSIZ İSLAM DEVLETLERİ

Azerbaycan

Resmî Adı: Azerbaycan Cumhuriyeti (AZ)

Yönetim Biçimi: Başkanlık Tipi Cumhuriyet
Başkent: Bakü (Bakı)
İdarî Bölümler: 59 il, 11 şehir, 1 bağımsız cumhuriyet

Milli Bayram: Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin Kuruluş Günü, 28 Mayıs (1918)
Coğrafi Konum: Güneybatı Asya’da, Hazar Denizi’nin kıyısında, İran ve Rusya arasında bir bölgede yer almaktadır.
Yüzölçümü: 86,600 km²

Kişi Başına Düşen Millî Gelir: 7.165 USD[1]
Sınır Komşuları: Ermenistan (Azerbaycan sınırı) 566 km, Ermenistan (Nahçıvan sınırı ) 221 km, Gürcistan 322 km, İran (Azerbaycan sınırı) 432 km, İran (Nahçıvan sınırı) 179 km, Rusya 284 km, Türkiye 9 km
İklim: Azerbaycan’da iklim oldukça çeşitlidir. İklim başlıca 3 etki altındadır: Büyük Kafkas dağlarının kuzeyinden gelen soğuk hava kütlelerinin etkisi; Küçük Kafkas dağlarının güneyinden gelen sıcak hava akımlarının etkisi; 825 km.lik sahil şeridiyle bölgenin yanı başında bulunan Hazar Denizi’nin bölge iklimi üzerindeki etkisi. Bölgenin en rutubetli ve yağış alan yeri Talu dağları ile Lenkeran ovalığı, en kurak bölgesi ise Abşeron yarımadasının güneybatı kısmıdır.
Arazi Yapısı: Orta yükseklikte bir ülke olan Azerbaycan’ın ortalama yüksekliği 657 m.dir. Ülkenin en yüksek dağları olan Bazar düzü ve Tufandağ’in zirveleri 4197-4489 metredir.
Deniz Seviyesinden Yüksekliği: En alçak noktası: Hazar Denizi -28 m; en yüksek noktası: Bazardüzü dağı 4,485 m
Doğal Kaynakları: Petrol, doğal gaz, demir yatakları, metaller, alüminyum.
Toprakları: Tarıma elverişli: %20 (Sürekli ekilen: %5, otlaklar: %25, ormanlık arazi: %11, Sulanan Arazi: 14,550 km²
Akarsuları: 371.000 km².lik bir alanı kapsayan ve 75.000 m³.lük bir hacme sahip olan Hazar Gölü ülkenin sınırlarının bulunduğu tek denizdir. Volga, Ural, Kür, Aras, Terek, Samur, Sulak gibi birçok nehrin sularını döktüğü bu göle hacmi büyük olduğu için Deniz de denilmektedir. Hazar’ın kuzeyden güneye ortalama uzunluğu 1200 km, eni ise ortalama 300 km. dir. Denizin ortalama derinliği 180 m en derin yeri 1020 m.

Nüfus: 10,241.000[2]
Nüfusun Etnik Dağılımı: Azeri %90, Dağıstanlı %3.2, Rusya %2.5, diğer %4.3
Din: Azerbaycan’­daki Müslümanların %70’i Şiî olup Ca’ferî mezhebine mensupturlar. Kafkasya Şiîleri’nin dinî merkezi Bakü’dedir ve başlarında da bir şeyhül-İslâm bulunmaktadır. Şeyhül-islâm’ın Ehl-i Sünnet’ten Hanefî bir müftü yardımcısı vardır. Bu dinî yönetim sosyal ve iktisadî faaliyetten mahrum olup kendilerine ait vakıfları ve şer’î hüküm çıkarma yetkileri yoktur.

1920’den itibaren hac farizasının ifası ve Şiîler’in İran ve Irak’taki kutsal yerle­ri ziyaret etmeleri yasaklanan Azerbay­can’da 1924’te şeriat kaldırıldı, 1928’de ise bütün medreseler kapatıldı ve 1930’a kadar bütün vakıflara el konuldu. 1929’da Arap alfabesinin kaldırılması da dinî hayatı olumsuz yönde etkiledi. 1936’da Azerbaycan’ın Sovyetler Birliği’ne katılmasından sonra Azerbaycan Müslümanlarının diğer Müslüman ülkelerle ilişki­leri tamamen kesildi.

Sovyetler Birliği’nde son yıllarda uy­gulanan açıklık politikasının sonucu olarak camilerde Kur’an öğretimi serbest bırakılmış ve 1990 ortalarında Azerbay­can’da ibadete açık cami sayısı elliye ulaşmıştır. Ayrıca Bakü’de dört yıllık bir İslâm Akademisi açılmıştır.[3]

Dil: Azerice %91, Rusça %3, diğer %6.
Tarih: Azerbaycan Hz Ömer (r.a.) zamanında fet­hedildi. Hz Osman (r.a.) Erdebil mer­kez olmak üzere Azerbaycan’ın çeşitli şe­hirlerine asker yerleştirdi ve İslâmiyet’in yayılması için yoğun bir gayret göster­di. Hz Ali (r.a.)’nin Azerbaycan valisi Eş’as b. Kays el-Kindî Erdebil’de bir cami yaptırdı. Emevîler devrinde Azerbaycan Kafkaslar’daki fetih harekâtı için bir üs ola­rak kullanıldı. Abbasîler zamanında böl­ge, başta Bâbek el-Hürremî tarafından başlatılanı olmak üzere tehlikeli isyan­lara sahne oldu ve bu isyanlar güçlükle bastırılabildi. İslâmî dönemde bölgedeki ticaret gelişti ve şehirler önemli birer ticaret merkezi haline geldi. II. Dünya Savaşı sırasında Sov­yet ve İngiliz askerleri Güney Azerbay­can’ı işgal ettiler (1941). Savaştan sonra Amerikan ve İngiliz askerleri İran’dan çekilirken bölgeden ayrılmak istemeyen Sovyet askerlerinin desteğiyle Tebriz’­de Muhtar Azerbaycan Cumhuriyeti ilan edildi (12 Aralık 1945]. Bu yönetim Âzerîler’in haklarını garanti altına alan bir antlaşmayı İran hükümetiyle akdetmeyi başardı (14 Haziran 1946). Fakat aynı yıl aralık ayında İran ordusu Azerbaycan’a girdi ve Muhtar Azerbaycan Cumhuriyeti’nin varlığına son verildi.

Azerbaycan ikiye bölündükten sonra Kuzey Azerbaycan devamlı şekilde yerli halkın Ruslar’la mücadelesine sahne oldu. 1830, 1840 ve 1850’li yıllarda Çar­lık Rusyası Azerbaycan’da sömürgecilik amacı taşıyan sosyal ve kültürel müda­halelerde bulundu. 1917 Rus İhtilâli’ne kadar süren dönemde sosyal hayat de­vamlı buhranlar içinde kaldı. İhtilâlin getirmiş olduğu olumsuz politik hava, Azerbaycan ve Kafkasya’da Sovyet aleyh­tarı bir hareketin doğmasına sebep ol­du. Karşı harekete katılan Ermeni ve Gürcüler’le oluşturulan Seym meclisin­de Azerbaycan Müsavat Partisi içinde Müslüman grubu teşekkül etti. Bakü’deki yerli bolşevik ve Ermenilerin yar­dımıyla Sovyetlerin şehrin egemenliğini ellerine almaları sonucu Seym meclisi dağıldı (Mart 1918). Bundan sonra Müslüman grubu Mehmed Emin Resulzâde başkanlığında Azerbaycan Millî Şûrası ismini aldı ve 28 Mayıs 1918’de Azerbay­can Demokratik Cumhuriyeti ilân edil­di. Böylece tarihte ilk defa Azerbaycan adıyla bir Türk devleti kurulmuş oldu. Feth Ali Han başkanlığında kurulan ilk hükümet Osmanlı Devleti ile Batum’da bir antlaşma yaptı (4 Haziran 1918). Bu antlaşmanın 4. maddesi gereği, Azerbay­can Demokratik Cumhuriyeti’nin iç ve dış asayiş ve emniyetini düzenlemek ve ko­rumak amacıyla Osmanlı kuvvetleri böl­geye geldi. Nuri Paşa kumandasındaki Kafkasya İslâm Ordusu Rusların elindeki Baku’yu ele geçirdi (15 Eylül 1918]. Ancak Mondros Mütarekesi’nden sonra (Ekim 1918] Osmanlı kuvvetlerinin Bakü’den çe­kilmesi üzerine şehri İngiliz kuvvetleri işgal etti (Kasım 1919). Şehrin yer altı ve petrol kaynakları İngilizler tarafından kullanıldı. Bu sırada müttefikler yeni cumhuriyeti resmen tanıyarak ilişkile­rini bu düzeyde sürdürdüler. 27 Nisan 1920’de Azerbaycan’ı işgal eden Kızıl Or­du parlamento ve hükümeti feshederek Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’ne son verdi ve 28 Nisan’da Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Daha sonra Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliğini oluşturan on beş cumhuriyetten biri ha­line geldi (5 Aralık 1936).

1985’ten sonra Sovyetler Birliği’nde uygulamaya konulan yeniden yapılanma ve açıklık politikalarına bağlı olarak Azer­baycan’da otoriter sisteme muhalif kit­leler Halk Cephesi safında toplandılar. Ermenistan Cumhuriyeti ile Azerbaycan arasında son yıllarda ortaya çıkan Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi’yle ilgili prob­lem Ermenistan’dan çıkarılan 200.000 Azerî’nin durumuyla birleşince iki cum­huriyet arasında havanın gerginleşme­sine yol açtı. Halk Cephesi taraftarları­nın her geçen gün çoğalması ve yapıla­cak seçimlerde çoğunluğu alma ihtima­linin belirmesi üzerine Moskova yöneti­mi, Bakü’de Ermenilere yönelik saldı­rıları ve iki cumhuriyet arasındaki ger­ginliği gerekçe göstererek, Ocak 1990’da ağır silâhlarla Bakü’ye kanlı bir mü­dahalede bulundu. Azerî halkı, bundan önce Bakü’de Ermenilere yönelik saldırıların birçok sivilin öldürüldüğü bu müdahale için bir tertip ve müdahale­nin asıl gayesinin de Azerbaycan’da git­tikçe güçlenen halk muhalefetini sindir­mek ve diğer Müslüman cumhuriyetle­re de gözdağı vermek olduğunu belirte­rek Moskova yönetimini protesto etti. Bu olaylardan sonra Azerbaycan’da bir taraftan demokrasiye yönelme gözlenir­ken diğer taraftan da milliyetçi politi­kalar takip edildiği görülmektedir. 1990 Eylül, Kasım ve Aralık aylarında yapılan seçimlerde Halk Cephesi ile diğer mu­halif grupların oluşturduğu Demokratik Blok, 360 üyeli meclise kırka yakın tem­silci göndermeyi başardı. cumhuriye­tin adı Azerbaycan Cumhuriyeti haline getirildi ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin (1918-1920) bayrağı da res­mî bayrak olarak kabul edildi.[4]

İslâmî Faaliyetler: Azerbaycan’da yöneticiler hala Sovyet rejimi mantığından tamamen kurtulamamışlardır. Başörtüsü hala bazı kurumlarda yasaktır. Faaliyetleri hükümet tarafından takip edilen Azerbaycan İslâm Partisi çalışmalarına başladığı 1992 yılından bu yana Azerbaycan devletinin sağlamlaşması için mücadele etmiş, Sovyetler birliğinin 70 yıllık halkın millî ve manevî değerlerine vurduğu darbelerin aşamalı olarak düzeltilip yaraların sarılması için çalışmıştır.  
    07 Ekim 2011 günü ağır suçlara dair işlerden sorumlu mahkemede hâkim Eldar İsmayilov’un başkanlığında, Azerbaycan İslam Partisi üyelerinin yargılandığı son davada AİP Genel Başkanı Mövsüm Sametov 12 yıl, diğer üyeler 10-12 yıl sürelerde hapis cezasına çarptırıldı. Bu mahkeme kararı Azerbaycan halkı tarafından üzüntü ile karşılandı. AİP ülkede hukukî mücadelesini sürdürmektedir.

Okur Yazar Oranı: 15 yaş ve üzeri: %98.8

Üye Olduğu Uluslararası Örgüt ve Kuruluşlar: ASDB (Asya Kalkınma Bankası), BSEC (Karadeniz Ekonomik İşbirliği), CCC (Gümrük İşbirliği Konseyi), CE (Avrupa Konseyi), CIS (Bağımsız Devletlerin Topluluğu), EAPC (Avrupa – Atlantik, OIC (İslam İşbirliği Teşkilatı).

Siyasî Partiler: Azerbaycan’da 53 parti adını kaydettirmiştir.(2008) Faaliyetini sürdüren partilerin bazıları şunlardır: Yeni Azerbaycan Partisi (İktidar), Müsavat Partisi, Azerbaycan Halk Cephesi Partisi, Yeşiller Partisi, Demokratik Islahatlar Partisi, Ümit Partisi, Azerbaycan İslâm Partisi.

Ekonomiye Genel Bakış: Azerbaycan’ın ekonomisinin temelini tarım ve hayvancılık, sanayi, doğal kaynaklar, enerji ve dış ticaret oluşturmaktadır. Elverişli iklim koşulları, çeşitli tarım ürünlerinin yetişmesine imkân sağlamıştır. Hayvancılık tarımdan sonra önemli bir faaliyettir. Ülkede 1992 yılı itibariyle 1.7 milyon baş sığır, 5 milyon baş koyun mevcuttur. Kür ve Araz nehirleri üzerinde ve Kür Nehrinin Hazar Denizine döküldüğü alanlarda balıkçılık yapılmaktadır. Sovyetler döneminde merkezi planlama stratejileri çerçevesinde, Azerbaycan tarım ülkesi olmaya zorlanmış ve kendi sanayisini kurması engellenmiştir. Mevcut sanayi tesislerinin çoğu da eski teknolojiyi kullanmakta olup, verimlilikten düşüktür. Son yıllarda bu sıkıntını giderilmesi için Azerbaycan devleti bir takım tedbirler almıştır.
Sektörlere Göre İşgücü Dağılımı: Tarım ve ormancılık %41, endüstri %7, hizmet %52
Endüstri: Petrol ve doğal gaz, petrol ürünleri, çelik, demir yatakları, çimento, kimyasallar, petrokimyasallar, tekstil
Elektrik Üretimi: 20 milyar kWh (2003) Fosil yakıtlar: %86.46, hidro: %13.54
Elektrik Tüketimi: 20.25 milyar kWh (2003)
Elektrik İhracatı: 700 milyon kWh (2003)
Elektrik İthalatı: 2.35 milyar kWh (2003)
Tarım ve Hayvancılık Ürünleri: Pamuk, tahıl, pirinç, üzüm, meyveler, sebzeler, çay, tütün, büyükbaş hayvancılık, domuz, koyun, keçi
İhracat Tutarı: 6.117 milyar $ (2005 verileri)
İhracat Ürünleri: Petrol ve gaz %75, makineler, pamuk, gıda ürünleri
İhracat Ortakları: İtalya %30.3, Fransa %9.4, Rusya %6.6, Türkiye %6.3, Türkmenistan %6.3, Gürcistan %4.8, İsrail %4.5, Hırvatistan %4.1 (2005)
İthalat Tutarı: 4.656 milyar $ (2005 verileri)
İthalat Ürünleri: Makine ve araç - gereçler, gıda ürünleri, metaller, kimyasallar
İthalat Ortakları: Rusya %17, İngiltere %9.1, Singapur %9.1, Türkiye %7.4, Almanya %6.1, Türkmenistan %5.8, Ukrayna %5.4, Çin %4.1 (2005)
Para Birimi: Azerbaycan Manatı

Demiryolları: 2,957 km (1993)
Karayolları: Toplam: 27,016 km (asfalt: 12,698 km, asfalt olmayan: 14,318 km)
Boru hatları: Doğalgaz 3,190 km; ham petrol 2,436 km (2006)
Limanlar: Bakü (Bakı)
Hava Alanları: 36 (2006)

[1]   www.ticaret.gov.tr (Nisan 2022 erişimi)

[2]   www.ticaret.gov.tr (Nisan 2022 erişimi)

[3]  İslâm Ansiklopedisi. TDV.

[4]  İslâm Ansiklopedisi. TDV.