Foundation Islamic Union
Tacikistan
Resmî Adı: Tacikistan Cumhuriyeti (TJ)
Başkenti : Duşanbe
Önemli Şehirleri: Dağlık Badahşan Özerk Yönetimi, Sogd, Hatlon
Yüzölçümü: 141,380 km2
Nüfusu : 9,657.000 (2021)[1]
Etnik Yapı: Taciklerin Farsça konuşmaları sebebiyle tarih ve kültür bakımından İranlılarla ve Sünnî Müslüman olmalarından Türklerle sıkı bağları vardır. Ülkedeki Tacik nüfusun oranı 79,9’a yükselmiştir. Ülkede ikinci büyük etnik topluluğu oluşturan Özbekler daha çok Fergana havzasında yoğunlaşmıştır ve nüfusa oranları 15,3’e inmiştir. Rusların oranı ise yirmi yılda %10,4’ten %1,1’e (2000) düşmüştür. Etnik yapının değişmesini, iç savaş (1992-1997) sebebiyle Tacik olmayan grupların büyük kısmının ülkeden göç etmesi etkilemiştir.
Dil: Tacikçs (resmi), Rusça, Özbekçe..
Din: Sünnî Müslüman %80, Şiî Müslüman %5.
Coğrafî Durumu: Kuzeyinde Kırgızistan, doğusunda Çin (Doğu Türkistan), güneyinde Afganistan ve batısında Özbekistan’ın bulunduğu Tacikistan bir Orta Asya ülkesi olup iç kısımlarda kıtasal, Pamir dağlarında yarı çöl ve kutupsal iklim görülür. Arazi yapısı, Pamir ve Alay dağları yer şekillerini oluşturur; Fergana Vadisi kuzeyde, Kofarnihon ve Vakhsh vadileri güney-batıda yer alırlar.
Ülkenin denize kıyısı olmadığından ve bulunduğu yükseklikten dolayı sert bir iklime sahiptir. İç kısımlarda kıtasal, Pamir dağlarında yarı çöl ve kutupsal iklim görülmektedir. Tacikistan toprakları dağlık ve yüksek yapısı dolayısıyla akarsular ve hidroelektrik potansiyeli bakımından zengindir. Amuderya ve Siriderya nehirlerinin yukarı mecralarını oluşturan Kâfirnihân, Vahş, Penç (Aksu), Zerefşân gibi çok sayıda akarsu kaynağını dağların buzul sınırlarına yakın kesimlerinden alır ve bunların debileri ilkbahar sonu ile yaz başlarında en yüksek noktasına ulaşır. Bazı yıllarda bu dönemlerde meydana gelen seller en önemli doğal afetler arasındadır. Ülke yüzölçümünün yaklaşık %2’si göllerle kaplıdır. Göllerin Kayrakkum ve Nurek gibi bir kısmı baraj gölü özelliğindedir. Doğal göllerden İskenderkul, Kulikalon, Karakul, Seres, Zorkul ve Şadau buzul sınırına yakın yüksek kesimlerde yer alır. Pamir dağlarında bulunan Karakul gölü deniz seviyesinden 3900 m. yükseklikte olup yüzölçümü 380 km2’dir.
Yönetim Şekli: Başkanlık Tipi Cumhuriyet
Siyasî Partiler: İslâmî Yenilik Partisi, Demokrat Parti.
Tarihi: Tacikler, 15. yüzyıldan 18. yüzyılın ortalarına kadar Buhara Hanlığı’nın egemenliği altında yaşadılar. Ardından Ceyhun ırmağının güneyinde ve güney-batısındaki toprakları ele geçiren Afganlar, Taciklere hâkimiyetlerini kabul ettirdiler. Tacik topraklarının büyük bölümü 1860’lı yıllarda Rusların eline geçti. 1864’te Rusya, Orenburg ve Sibirya üzerinden Kazakistan’a baskı yapmaya başladı. 1866 yılında Taşkent ve Hucend Ruslar’ın kontrolüne girdi. 1867’de Taşkent’te Türkistan genel valiliği ihdas edildi. Genel vali Kaufman 1868’de Buhara hanlığını ve Semerkant’ı aldı. Daha sonra Hokand hanlığının mülkü olan Akmescid, Türkistan, Çimkent, Taşkent kaleleri Ruslar tarafından işgal edildi. 1875 yılında Hokand hanlığında Hudâyâr Han’ın adaletsiz yönetimine ve ağır vergilere dayanamayan halk Fergana’da ayaklandı. Hanın Endican valisi olan oğlu Seyyid Nâsırüddin han olma ümidiyle bunlara destek verdi. Ruslar, Türkistan genel valiliğini beş idarî bölgeye ayırdı: Yedisu, Siriderya, Fergana, Semerkant ve Zakaspi. Bu bölgelerde nüfusun %95’i Müslüman, %5’i Rus ve Avrupalı Hıristiyanlardan oluşuyordu. Semerkant ve Fergana Taciklerin yoğun olarak yaşadığı yerlerdi.
Rusya’daki 1917 Ekim devriminden sonra Taciklerin yaşadığı toprakların bir bölümü 1918 Nisan’ında kurulan Türkistan SSC’e bağlandı. Bugünkü Tacikistan topraklarının büyük bölümünü içine alan Buhara hanlığında 23 Ağustos 1920’de yönetime el koyan devrimciler, Ekim ayında Buhara SHC’ni kurdular. Devrimciler 1921 başlarında Duşanbe ve Kulyab’ı ele geçirdiler. Yeni yönetime karşı ayaklanan halk, kanlı bir şekilde bastırıldıysa da ayaklanmacılar İbrahim Bek idaresinde mücadelelerine 1931’e kadar Doğu Buhara’da devam ettiler.
20. yüzyılın başlarında Tacikistan topraklarında da büyük değişiklikler meydana geldi. Orta Asya demir yollarının yapılmaya başlaması Rusların Türkistan’a akın etmesine, fabrikalar, atölyeler, küçük işletmeler ve bankalar açmasına vesile oldu. Hucend bölgesinde pamuk ekiminin yaygınlaşmasıyla halkın önemli kesimi bu sektörde işçi olarak çalıştırıldı. 1905’te Türkistan bölgesinde 32.000 kayıtlı işçi bulunuyordu ve bunların %80’i yerli halktandı. Rusya’dan gelen göçmenler ve işçiler vasıtasıyla özellikle Rusya’daki 1905 ihtilâlinden sonra Tacikler arasında Marksist fikirler yayılmaya başladı. I. Dünya savaşı yıllarında pamuk ve gıda ürünlerinin ihracatı yasaklandı. Savaş sırasında Türkistanlıların askere alınmak istenmesi, vergilerin arttırılması ve kıtlık neticesinde Ruslara karşı 1916 yılında Tacikistan’ın da içinde bulunduğu Türkistan topraklarında büyük bir ayaklanma oldu. Rus göçmenlere ve askerî garnizonlara saldırı sonucunda göçmenlerden yaklaşık 2500, askerlerden 100 kişi öldürüldü. Ayaklanmalar çok kanlı bir şekilde bastırıldı ve binlerce masum insan hayatını kaybetti.
Ağustos 1921’de Tacikistan topraklarında Karategin Beyi Fudayl Maksum, Îşân Sultan ve Abdülkahar’ın öncülüğünde Basmacı (Korbaşı) hareketi başladı. Hareketin amacı bölgeyi Sovyet işgalinden kurtarmak ve Buhara Emirliği’ni yeniden kurmaktı. Ekim 1921’de Türkistan’dan Doğu Buhara’ya gelen Enver Paşa, bu sırada bölgede bulunan Türk subayları ve Başkırt liderlerinden Zeki Velidi ile (Togan) görüşerek Türkistan için ne yapabileceğini müzakere etti. Kısa sürede toplanan 10.000 kişilik bir orduyla Şubat 1922 tarihinde Kızılordu birliklerinin zorlu savunmasına rağmen Duşanbe’yi ele geçirdi. Enver Paşa bir süre Doğu Buhara’yı denetim altına aldı ve Sovyet iktidarından kendilerini tanımalarını istedi. Durumun ciddiyetini anlayan Bolşevikler Haziran 1922’de Basmacılara karşı hücuma geçtiler; kısa sürede Gissar, Dena, Kabadian, Kurgantepe (Gürgentepe) bölgelerini zaptettiler. 14 Temmuz 1922’de Duşanbe düştü. Enver Paşa Kulyab’a çekilmek zorunda kaldı, ardından Pamir dağlarının yamaçlarında Çegan tepesi eteklerinde öldürüldü.
SSCB döneminde 1980-1990 yılları arasındaki ekonomik kriz Tacikistan’da yoksulluğu, işsizliği ve enflasyonu arttırdı. Ülkenin kaynaklarının diğer cumhuriyetlere, özellikle de Rusya Federasyonu’na gönderilmesi halk arasında gerginlik yarattı. Şubat 1990’da Bakü’den kaçan Ermenilerin Ermenistan yerine Duşanbe’ye gönderilmesi, daha önce sahipleri belirlenen yeni konutların bunlara tahsisi haberleri halkın sokağa dökülmesine yol açtı. Gösteriler Rus karşıtı milliyetçi bir karakter almaya başladı. Duşanbe’nin iki meydanı Şahidon ve Ozodi göstericiler tarafından aylarca işgal edildi. Sonunda Devlet Başkanı Kahar Mahkamov istifa etmek zorunda kaldı. Ocak 1991’de toplanan Tacikistan Yüksek Parlamentosu oturuma katılan üyelerin tamamına yakınının oyuyla Rahman Nebiyev’i seçimler yapılıncaya kadar devlet başkanlığına seçti. 9 Eylül 1991’de Tacikistan Yukarı Parlamentosu bir deklarasyon yayımlayarak Tacikistan’ın SSCB’nden bağımsızlığını ilân etti ve 2 Mart 1992’de Birleşmiş Milletler üyeliği kabul edildi. 24 Kasım 1991’de yapılan başkanlık seçimini %58 oyla 1961 yılından beri siyasetin ve yönetimin içinde olan Rahman Nebiyev kazandı. Ancak ülkede durum gittikçe kötüleşmeye başladı. İç karışıklık sırasında üretimin azalması ekonomik krizi getirdi. Enflasyon arttı. İslâmî Yeniden Doğuş Partisi ve muhalefetin desteğiyle ülkenin güney kesimindeki şehirlerde mitingler yapıldı. Duşanbe’de Şahidon Meydanı’nda toplanan kalabalık halk devlet başkanlığı sarayını yağmaladı. 1992’de iç karışıklıklar giderek arttı ve iç savaş başladı.
Rahmanov’un geçici devlet başkanlığı sırasında Moskova’da 25 Mayıs 1993’te Rusya ile Tacikistan arasında yapılan dostluk ve iş birliği antlaşması çerçevesinde Rus askerî birliklerinin Tacikistan’da kullandıkları arazilerin Rusya’nın daimî bir askerî üssü haline dönüştürülmesi kararlaştırıldı. Bu askerî üs hâlâ ülkededir ve altı ayda bir görev süresi uzatılmaktadır. 21 Temmuz 1994’te yapılan genel seçimlerde devlet başkanlığına İmamali Rahmanov seçildi ve daha sonraki seçimleri de kazandı.
1989’da başlayan reformlar Tacikistan’da da köklü değişikliklere sebep oldu. İlk çok partili seçimler yapıldı. Ülke yeni bir siyasî ve ekonomik döneme girdi. Tacikistan 1991’de bağımsızlığını ilan etti ve (BDT) Bağımsız Devletler Topluluğuna katıldı.
Tacikistan bağımsızlığını ilan eder etmez, ülkedeki belli başlı üç muhalif grup başta bulunan yöneticilerle mücadeleye başladı. Bunlar batı taraftarı Demokratik Parti, Tacikistan’a İslâmî idareyi yeniden getirmek isteyen Rastohen Milli Cephesi ve kurulur kurulmaz yasaklanan İslâmî Yenilik Partisiydi. Yapılan protesto gösterileri neticesinde muhalefetin birçok istekleri kabul edildi. Komünist Partisi yasaklandı ve İslamî Yenilik Partisi kanuni statüye kavuştu. Seçimler sırasında Nabiyev cumhurbaşkanlığı görevinden ayrıldı. Fakat 24 Kasım 1991’de yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerini Nabiyev kazandı.
İç Problemleri: Orta Asya cumhuriyetleri arasında en fakiri olan Tacikistan’da ekonominin kötü durumu huzursuzluklara sebep olmaktadır.
Ülkede İslâmiyet: İslâm dini Tacikistan topraklarına VII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Araplar vasıtasıyla girmiş ve IX. yüzyılda Sâmânîler döneminde yaygın hale gelmiştir. Taciklerin %95’i Müslüman ve Hanefî mezhebine mensuptur. Dağlık Bedahşan bölgesinde yaşayan yaklaşık 300.000 kişi İsmâilî’dir. Ülkede 2800 civarında cami ve mescid bulunmaktadır. Duşanbe’deki Mevlânâ Yâkub ve Hucend’deki Şeyh Muslihuddin camileri Tacikistan’ın en büyük camileridir. Ülkedeki yirmi medresede imam-hatip yetiştirilmektedir. Duşanbe’deki İmam Tirmizî Üniversitesi 1990 yılında faaliyete geçmiştir ve ülkedeki tek İslâmî yüksek okuldur. İran, Mısır, Türkiye, Pakistan ve çeşitli Arap ülkelerinde 1000 civarında Tacik genci İslâmî eğitim almaktadır. Müftülük iç savaştan sonra kapatılmış, yerine İslâm Merkezi adlı bir teşkilât kurulmuştur.
Komünizm döneminde dine karşı başlatılan savaş sırasında Müslümanlar ibadetlerini çoğu zaman gizlice yapmışlar, medreseler kapatıldığı için çocuklar din derslerini dedelerinden ve babalarından öğrenmek zorunda kalmışlardır. Şehirlerde ve köylerdeki camiler kapatılmışsa da nüfusun büyük kısmının köylerde yaşaması ve ülkenin çok dağlık olması sebebiyle İslâmiyet Sovyet döneminde de bu kesimlerde varlığını sürdürmüştür. Sovyet devrinde sadece on yedi cami ibadete açıktı ve bunlarda görev yapan mollalar Buhara’daki Mîr Arap Medresesi, Taşkent İslâm Üniversitesi ve Arap ülkelerindeki ilâhiyat fakültelerinde okuyordu. Aynı devirde imamlar, îşân ve müderrisler toplumun asalakları olarak nitelendirilerek idam edilmiş ya da Sibirya’daki çalışma kamplarına gönderilmiştir. Tacikistan, özellikle Stalin zamanında başta din âlimleri olmak üzere aydınlara karşı yürütülen imha siyaseti hakkında araştırmaların yapılmasına izin verilmeyen ülkelerden biridir.
İran İslâm devrimi ve Afganistan’da Sovyet ordusuna karşı yürütülen cihad hareketinden etkilenen Tacik gençleri Said Abdullah Nûri öncülüğünde 1978 yılından itibaren dinî örgütlenme içine girmiş, 1985-1987 yılları arasında yürütülen soruşturmalar çerçevesinde bu hareketin yirmi dört lideri çeşitli hapis cezalarına çarptırılmıştır. 1980’den itibaren camiler gayri resmî olarak açılmaya ve mollalar evlerinde faaliyet göstermeye başlamıştır. 1991’de ülkede 130 büyük cami, 2000 civarında köy camisi ve mescid ibadete açıldı ve150 medresede din dersleri veriliyordu. Tacikler arasında ‘işanlık’ geleneği yaygındır ve Nakşibendî tarikatı en yaygın tarikattır. Tacikistan Müslümanları arasında kendi fikirlerini yaymak için büyük bir uğraş veren Özbekistan İslâmî Diriliş Hareketi, Hizbü’t-tahrîr, Selefiyye ve Cemaat-i Tebliğ gruplarının faaliyetleri yasaklanmış, 2009 yılında bu cemaatin bazı üyeleri tutuklanmıştır.[2]
Ekonomi: Doğal kaynakları, Hidro enerji, petrol, uranyum, cıva, kömür, kurşun, çinko, antimon, tungsten, gümüş, altındır. Tarım ürünleri, Pamuk, hububat, meyve, üzüm, sebze, sığır, koyun, keçi. Tacikistan ekonomisinde tarım birinci planda yer alır. Pamuk ekiminin büyük bir kısmı sulama ile yapılır. Hayvancılık da ülke ekonomisinde önemli yer tutar. Küçükbaş hayvan besiciliği ve ipekböcekçiliği yaygın olarak yapılır. Çiçek yetiştiriciliği yaygındır.
Para Birimi: Somoni (SM)
Kişi Başına Düşen Millî Gelir: 839 USD[3]
İhracat Ürünleri: Alüminyum, elektrik, pamuk, meyve, bitkisel yağ, tekstil.
İhracat Ortakları: Liechtenstein %26, Özbekistan %20, Rusya %8.
İthalat Ürünleri: Elektrik, petrol ürünleri, alüminyum oksit, makine ve parça, gıda maddeleri.
İthalat Ortakları: Avrupa %32,3, Özbekistan %29, Rusya %13.6
Sanayi: Alüminyum, çinko, kurşun, kimyasallar, gübreler, çimento, bitkisel yağ, buzdolabı ve dondurucular.
Ulaşım: Demiryolları: 480 km (1990), Karayolları: 29,900 km (1990),
Boru hatları: Doğal gaz 400 km
Sağlık: Nüfusun büyük kısmı ‘kışlak’ adı verilen küçük köylerde yaşamaktadır. Kışlakların çoğunda okul, sağlık, alışveriş ve kültür merkezi vardır.
Eğitim: Eğitim parasız olup 7-17 yaş arasında mecburidir. Ülkede meslekî eğitim veren çok sayıda orta öğretim kurumuyla yüksek okul vardır. Tacikistan İlimler Akademisi 1951’de kurulmuş olup, 18 enstitüsü mevcuttur.
1928’de Tacikistan’da Latin alfabesi kullanılmaya başlanmış, 1940 yılında Kiril harflerine geçilmiştir. 1937-1938 yıllarında enstitü ve üniversitelerin sayısı beşe, teknik okulların sayısı yirmi sekize ulaşmıştır; bu sırada yüksek öğrenim gören yaklaşık 4500 öğrenci vardı. 1938 yılından itibaren okullarda Rusça öğrenimi mecburi tutulmuş, ertesi yıl Duşanbe’de ilk tıp fakültesi öğrenime başlamıştır. Son verilere göre ülkede okur yazarlık oranı % 99’dur. Sovyetler Birliği zamanında belirlenmiş eğitim politikası yürütülmektedir. Bütçeden eğitime fazla pay ayrılmaktadır. Tacikistan’ın en önemli yüksek öğrenim kurumlarından biri Tacikistan Bilimler Akademisi’dir ve on sekiz enstitüyü barındırmaktadır. Akademinin El Yazmaları Enstitüsü’nde 13.000 el yazması eser bulunmaktadır. Tacikistan’da otuz üç yüksek öğrenim kurumu vardır ve öğrenim dili yüksek oranda Rusça’dır.
Üye Olduğu Uluslararası Örgüt ve Kuruluşlar: AsDB (Asya Kalkınma Bankası), CCC (Gümrük İşbirliği Konseyi), CIS (Bağımsız Devletlerin Topluluğu), EAPC (Avrupa - Atlantik Ortaklık Konseyi). OIC[4].
[1] www.ticaret.gov.tr (Kasım-2021)
[2] İslâm Ansiklopedisi, TDV.
[3] www.ticaret.gov.tr (Kasım-2021 Erişimi)
[4] www.oic-oci.org
